Crnogorska srednjevjekovna rukopisna baština je riznica umjetničkih djela nastajalih u dugom nizu vjekova. Međutim to je, nažalost, u velikoj mjeri poharana riznica, jer je ovo rukopisno blago znatno uništeno u ratovima, prirodnim nepogodama, zubom vremena kao i raznošenjem od znanih i neznanih književnih neimara. Ipak, sačuvani primjeri, rasuti po zbirkama i bibliotekama u okruženju i širom svijeta, svjedoče o sjaju i dometima prepisivačke književnosti jednoga vremena.
U doba Zetske države u vrijeme Balšića, kasnije Crnojevića, prepisivačka i iluminatorska aktivnost doživjela je procvat. Ova aktivnost se odvijala u manastirima i crkvama koji su se nalazili u basenu Skadarskog jezera (Starčevo, Moračnik, Beška, Vranjina, Goričani...), gdje je bilo više skriptorijuma, iz kojih je sačuvano nekoliko manuskripata (Prolog, XIV vijek, Četvorojevanđelje, kraj XV vijeka, Cetinjski psaltir iz 1414/23, Šestodnev iz 1439/40, Gorički zbornik iz 1441/42).
Vrijedna srednjevjekovna djela: Pišući o ovim vrijednim crnogorskim srednjevjekovnim književnim djelima, vremenu i mjestu nastanka kao i o njihovim današnjim adresama, Božidar Šekularac u knjizi Istorijski obzori piše:
„U XV vijeku prepisivačka djelatnost na Jezeru doživljava uspon, centar prepisivačke djelatnosti se prenosi na Starčevo. Smatra se da je tada ovdje postojala objedinjena karakteristična "škola" za pisanje - prepisivanje knjiga. Najstariji sačuvani datirani primjerci knjiga vezanih za manastir Starčevo su: Prolog - koji se nalazi u Državnoj biblioteci u Berlinu, pisan sedamdesetih godina XIV vijeka, u Gorici svetog starca Makarija "va dni blagočastivago Đurđa Balšica"; drugi rukopis je Četvorojevanđelje Starčeve Gorice, koje se čuva u biblioteci Marciana u Veneciji, za koje se smatra da je pisano u isto vrijeme kad i prethodna knjiga na Starčevu.
Ova dva dragocjena spomenika sa Skadarskog jezera svojim umjetničkim kvalitetima potvrđuju tradiciju umjetničkom izražavanju, nastalu pod uticajem Primorja i Italije. Upravo, blizina ovog prostora Primorju i Italiji omogućavala je neposredne kontakte sa njihovom umjetnošću, i bila je razlog da se na Skadarskom jezeru ovako snažno razviju skriptoriji u ovdašnjim brojnim manastirima".
U nekom od manastira na Jezeru nastao je u XV vijeku i tzv. Cetinjski psaltir s tumačenjem, nazvan tako jer se nalazio u Cetinjskom manastiru, a sada se čuva u Sveučilišnoj biblioteci u Zagrebu (p-3349). Na to upućuju specifičnosti teksta, pisma, slikarskih ukrasa i motiva.
Zapisi na knjigama potvrđuju da su u skriptoriju gorice Beške nastala dva veoma dragocjena rukopisa iz pera monaha Nikona Jerusalimca, duhovnika Jelene Balšić - jedan Šestodnev i Gorički zbornik. Prvi se čuva u Manastiru Savina u Herceg-Novom, a Zbornik u Arhivu SANU u Beogradu, u zaostavštini S. Tomica (br. 446).
Ova djela su nastala zajedničkom preokupacijom i estetskim mjerilima jedne vladarke i jednog monaha - duhovnika, u zadužbini Jeleninoj - Crkvi Sv. Bogorodice na Beškoj, zapravo Brezovici. Nikon Jerusalimac, čije se ime spominje u zapisu, prepoznatljiv je među drugim piscima po svom slikovitom i sasvim individualnom stilu.
Šta kaže Gagović: Konzervator Zdravko Gagović u radu Manastir Starčevo napisao je poseban osvrt na izgled i stanje ovog važnog manastira u vremenu kada su na ostrvima Skadarskog jezera postojale skriptorije za prepisivanje crkvenih knjiga.
“Centri duhovnog i kulturnog stvaralaštva bili su manastiri i crkve na ostrvima Skadarskog jezera: Starčevo, Beška Gorica, Tophala, Moračnik. Ove crkve i manastiri bili su, u stvari, zadužbine crnogorske dinastije Balšića. U njima su postojale skriptorije za prepisivanje crkvenih knjiga. U 14. vijeku u skriptoriji na Starčevu nastala su dva najznačajnija stara rukopisa: Prolog (nalazi se u državnoj biblioteci u Berlinu) i Četvorojevanđelje (u biblioteci Marciana u Veneciji).
Važan prepisivački centar u 15. vijeku bio je u Beškoj Gorici, u kojem su nastali rukopisi: Šestodnevnik (1439-1440), koji se nalazi u Manastiru Savina, i Gorički zbornik (1441-1442), koji se čuva u Srpskoj akademiji nauka u Beogradu. Ovaj zbornik pisao je monah Nikon Jerusalimac. Zbornik sadrži prepisku Jelene Balšić i monaha Nikona, a obuhvata „književni izraz dva lica iz različitih državnih slojeva, ali sa istovjetnim preokupacijama i istovjetnim estetskim doživljajima jedne vladarke i jednog monaha duhovnika“.
Zetska Sveta Gora: Skadarsko jezero se, zbog većeg broja manastira i utvrđenja razmještenih po njegovim obalama i ostrvima, sa pravom može nazvati „zetskom Svetom Gorom“. Ta utvrđenja, a posebno manastiri, su odigrali značajnu ulogu u kulturi i umjetnosti Crne Gore. Od mnogih crkvenih i manastirskih građevina sigurno je da vremenu Balšića pripadaju četiri veće manastirske cjeline.
Najstariji balšićki manastir na jezeru je Starčevo (Starčeva gorica). Sagrađen je između 1376. i 1378. godine, zaslugom Starca Makarija, po kojem je i dobio ime.
Bilo je to za vrijeme Đurđa I Balšića, koji je po jednom zapisu sa rukopisa Lipljanske crkve, umro 13. januara 1378. godine. Kompleks manastira se sastoji iz hrama posvećenog Uspenju Bogorodice, zgrada konaka, pomoćnih objekata i ogradnog zida sa monumentalnom kapijom
Uskoro poslije podizanja crkve ispred zapadne fasade podignuta je pravougaona priprata sa podužnim poluobličastim svodom. Uz nju su prizidane dvije bočne jednobrodne kapele sa polukružnim apsidama. Śeverna je niža i ima poluobličasti svod (u njoj je po svoj prilici bio sahranjen starac Makarije), dok je južna veća ali sa porušenim svodom. U njoj je, prema testamentu, sahranjen 1540. godine, poznati štampar vojvoda Božidar Vuković, u Veneciji poznat kao Dionisio della Vecchia, palladin - koji je vojvodsku titulu dobio 1533. godine od Karla V Harbzburškog, Imperatora Svetog rimskog carstva, koji je u svoje vrijeme smatran “gospodarom svijeta“.
Radovi na sanaciji manastirskog kompleksa vršeni su i 1987. godine. Kamene ploče na grobovima u kapelama zamijenje su novim, a nadgrobna ploča sa groba Božidara Vukovića na kojem je urezana ruka koja drži kesu, što je bio simbol štamparstva, predata je na čuvanje Muzejima i galerijama Titograda.
Spisak rukopisa: Evo spiska prepisanih rukopisa koje autori najčešće navode:
Prolog - nalazi se u Državnoj biblioteci u Berlinu, pisan je sedamdesetih godina XIV vijeka, u Gorici svetog starca Makarija "va dni blagočastivago Đurđa Balšica"
Lingvisti prepoznaju da se čita gotovo savremeni jezik, po čemu su poznate i povelje Balšića.
Četvorojevanđelje Starčeve Gorice - čuva se u biblioteci Marciana u Veneciji, smatra se da je pisano u isto vrijeme kad i prethodna knjiga na Starčevu.
Knjiga je skromno ukrašena. Zastavice i ukrasne ligature rukopisa J. Maksimović je uporedila s umjetničkom opremom Četvorojevanđelja jeromonaha Nikodima iz Narodne biblioteke u Sofiji (br. 181) i s drugim rukopisom istoga pisara koji se sada nalazi u Vatikanu (Cod. slav. 5) i otkrila njihovu potpunu podudarnost. Ti su rukopisi nešto pozniji. Nikodimovo Četvorojevanđelje nađeno je u Makedoniji, „ali se ne može sasvim isključiti ni njegovo crnogorsko porijeklo". „Ova radionica rukopisa (na Strarčevoj Gorici - p. n.) bila je među najaktivnijim i najplodnijim u svim južnoslovenskim zemljama."
Cetinjski psaltir - U nekom od manastira na Jezeru nastao je u XV vijeku i tzv. Cetmjski psaltir s tumačenjem, nazvan tako jer se nalazio u Cetinjskom manastiru, a sada se čuva u Sveučilišnoj biblioteci u Zagrebu (p-3349). Na to upućuju specifičnosti teksta, pisma, slikarskih ukrasa i motiva. U njemu se nalaze inicijali koji ga vežu za uzore koji su poslužili i iluminatorima Miroslavljeva jevanđelja...
Šestodnev - čuva se u manastiru Savina u Herceg-Novom. Zapisi na knjigama potvrđuju da su u skriptoriju gorice Beške nastala dva veoma dragocjena rukopisa iz pera monaha Nikona Jerusalimca, duhovnika Jelene Balšić, jedan Šestodnev i Gorički zbornik.
Gorički zbornik - za Jelenu Balšić, koji predstavlja prepisku (poslanice) Između Jelene i njenog duhovnika, sastavljača zbornika. Gorički zbornik je bitan spis u razvoju naše književne tradicije. To je i prvi crnogorski putopis, sa natpisima iz geografije i kosmografije. U oblasti morfologije prisutan je snažan uticaj narodnog jezika.
Šta otkriva Gorički zbornik: Gorički zbornik otkriva kulturne prilike u Zeti sredinom XV vijeka i stoga je izuzetan kulturno-istorijski spomenik. Čuva se u depozitu Arhiva Srpske akademije nauka i umetnosti, kao zaostavština Svetozara Tomića, koji je taj rukopis kupio za vrijeme službovanja u Skoplju 1902. godine. Gorički zbornik je pisan na papiru, ima svega 273 lista. Zbornik je napisan u Manastiru Sv. Bogorodice na Gorici (Beška). U njemu se nalaze pisma Jelene i njenog duhovnika Nikona Jerusalimca. Pisma su posvećena prevashodno monaškoj, a onda i uopšte teološkoj problematici. Čitav sastav je pisan sa literarnim pretenzijama, tako da predstavlja značajan književni spomenik srednjovjekovne Zete.
Zdravko Gagović piše u navedenom djelu da se sticajem okolnosti, 1949. godine rukopis Goričkog zbornika našao u Srpskoj akademiji nauka, zbog publikovanja, ali je tamo zadržan i pohranjen u arhivu Akademije pod brojem 446. Nastojanja ZZSK sa Cetinja još iz 1969. godine da se ovaj značajan segment naše kulturne baštine vrati u Crnu Goru nijesu urodila plodom.
Međutim da ni stare rukopisne knjige nijesu bile pošteđene kontroverzi i preuzimanja, možemo pročitati kod Radoslava Rotkovića u ISTORIJI CRNOGORSKE KNJIŽEVNOSTI - Knjiga II:
„Mi se, ipak, bavimo ovđe i analizom nekih vrednota i elemenata Goričkoga zbornika, zato što je napisan na ovome tlu i da ocijenimo kakvo je i koliko bilo djelovanje toga djela i pokreta na ovu sredinu.
Naravno, najviše pažnje izazivala su Jelenina pisma (Otpisanije bogoljubno), pa je iz jednoga od tih pisama, izlomljenoga u „stihove" napravljena i pjesma koja je ušla u antologiju srpske stare poezije.
Tek je Teodora Tara, skupljajući građu za roman Nebeska rosa o Jeleni Balšić, ustanovila da njena pisma zapravo nijesu njena, no su prepisana pitanja bugarskoga cara Petra Svetome Jovanu Rilskom. To se moglo izvesti na ljepši način, da se ona sjetila da napiše da, eto, i jedan car, suočen sa smrću, ima iste misli, nade i strahove kao ona. Uostalom, ako se uporedi nezgrapni stil njena testamenta i tečni stil Otpisanija bogoljubnog, moralo se posumnjati u njeno autorstvo pisama".
Da li je takav zbornik mogao uticati na razmišljanje i postupanje ostaloga pravoslavnoga klera u kotlini Skadarskoga jezera? Na to je teško odgovoriti, ali ako se traže tragovi toga djelovanja - njih nema. To je bio potonji izdisaj istočnjačkoga misticizma u kraju koji je i bliži i naklonjeniji racionalnome Zapadu.
Pišući o knjževnom fenomenu tog doba nastalom na našim prostorima Rotković kaže:
"Rijetko je na prostoru malome kao što je Skadarsko jezero bilo toliko prepisivačke djelatnosti kao na jezerskim ostrvcima. Ne samo da je time popunjavana praznina koja se ošećala u svetim knjigama, zbog koje je kasnije pokrenuta i štamparija, nego izgleda kao da se znalo da se treba pripremiti prepisivanjem za novi zanat. De facto odatle su i pošli na školovanje u Veneciju prvi tipografi".
Ivan KERN
