Piše: Novak ADŽIĆ
Todorov otac Vučeta Dulović (rođen 1870.), bio je, takođe, crnogorski rodoljub i zelenaš, pristalica kralja Nikole I Petrovića-Njegoša i odbrane crnogorske državnosti. Okupacione vlasti KAHS su ga bile oglasile za odmetnika i hajduka. Okružno načelstvo KSHS Bijelo Polje u aktu broj 5358 od 5. avgusta 1920. godine, načelstvu cetinjskog Okruga KSHS dostavlja svoje rješenje od 29. juna 1920. godine broj 4236. kojim su pozvati na predaju 17 crnogorskih i muslimanskih odmetnika, te koji su odbili da se predaju vlastima, pa su tim rješenjem oglašeni za "hajduke i svakome slobodno ubiti ih" i dobiti ucjenu za njihovo ubistvo u iznosu od 500 dinara. U tome aktu za hajduka su oglašeni i Vučeta Dulović, te njegovi sinovi: Todor i Mihailo Dulović (rođen 1903,-ubijen 1920. godine od strane srpskih vlasti), kao i njihov saborac Radonja Pešić. U tome aktu daje se personalni opis Vučete Dulovića: "Star 50 godina, težak, lica dugog, kose crne, brkova velikih crnih, stasa srednjeg, očiju crnih". U istom aktu za Todorovog mlađeg brata Mihaila Dulovića se kaže da je „star 17 godina, đak, lica dugog, kose crne, brkova nema, stasa srednjeg".
Kako su ubijeni Dulovići: Takođe, od strane predstavnika vlasti KSHS ubijen je 1920. godine i Todorov brat Petar Dulović. Vinovnik i nalogodavac njegovog ubistva bio je Boško L. Bošković, koji je bio "bahati predstavnik vlasti o kojem se raspravljalo i u jugoslovenskoj skupštini još 1921. godine zbog terora koji je provodio. Bio se zamjerio mnogima, zbog svoje bahatosti i isključivosti. Zelenašima zbog surovosti kojom im je proganjao (ubio je Petra Dulovića zato što mu je brat Todor bio u komitima), radikalima zbog terora prilikom izbora i u političkim obračunima, Muslimanima zbog učešća u pogomima 1912. godine u Koritima", kako konstatuje prof. dr Šerbo Rastoder. (Dr Šerbo Rastoder, "Tri svjedočanstva o pokolju nad Muslimanima u Šahovićima novembra 1924.godine". Rad je objavljen u časopisu "Almanah", br. 7-8, Podgorica, 1999, str. 251.)
Dakle, velikosrpski ekponenti i egzekutori ubili su dva Todorova brata: Petra Dulovića i Mihaila Dulovića, a Todoru su zapalili kuću, i zatvorili 16. godišnju sestru Savetu i u zatvoru je silovali. Petar Dulović je bio srednji sin Vučete Dulovića, a mlađi brat Todora Dulovića. Milovan Đilas u knjizi „Besudna zemlja“ (Beograd, Politika 2005., strana 117), opisuje ubistvo Petra Dulovića: „Slučajem, vojsku je sreo Todorov brat Petar, jašući na samarici. Odmah se uklonio sa puta, ali ga je neko od Boškove pratnje prepoznao i udvorički upozorio ovoga da je ovo brat Todorov. Boško je naredio nekom žandarmu, Srbijancu, Solunašu, da dovede Petra. Žandar na viskom i brzom državnom konju, Petar na sitnoj seljačkoj samarici, pognali su se poljem, kroz debeli snijeg. Petar je bježao jer je znao da će ga Boško, onako plahovit, istući zbog Todora. Primiti batine i ne osvetiti se- bilo je velika sramota. A kako će se osvetiti on, miran seljak, moćnoj vlasti? Bježao je. Ali nije mogao uteći. Žandar se nije htio dugo ni ganjati s njim. Pozvao ga je da stane-triput, po propisu. Zatim je opalio iz francuzice, snizao ga s konja i ostavio na sred snježnog polja. Petar je pokupio prosuta crijeva, ali nije mogao da dođe do najbliže seljačke kuće. Odvukle su ga seljanke u kuću-drugi se nijesu usuđivali, i iste noći je umro, u mukama. Sahranjen je prekosjutra na našem groblju. Niko od seljaka, sem nekih žena-takav je već strah bio-nije ga ni do groba ispratio. Boško je produžio za Polja, kao da ništa bilo nije...Svak je znao dan u koji će Boško krenuti za Kolašin. I svak je očekivao da će ga Todor napasti na putu i osvetiti brata. I pleme“, navodi Milovan Đilas.
Herojska borba Todora Dulovića: Todor Dulović bio je u vrijeme kada je, od 1919. do 1923. godine, surovo uništavana državna nezavisnost Crne Gore i nacionalna sloboda crnogorskog naroda, heroj pokreta za pravo, čast i slobodu Crne Gore. Junački se borio protiv velikosrpske okupacije i aneksije i junački je poginuo. Bio je, kao neustrašivi patriota, lojalan svetom crnogorskom barjaku. Borio se protiv onih koji su ga osknavili, uprljali, zabranili i pogazili. Njegova vjernost crnogorskoj državnoj zastavi i amblemu domovine, zbog koje je položio život, kao žrtvenik na oltaru Crne Gore, nesumnjiv je iskaz i dokaz postojanja i afirmacije svijesti o crnogorskoj državnoj i nacionalnoj slobodi i dostojanstvu. Todor je bio komitski četovođa još iz vremena austro-ugarske okupacije Crne Gore (1916-1918). Nije prihvatio odluke tzv. Podgoričke skupštine od 26. XI 1918. godine, kojima je Crna Gora nasilno aneksirana od strane Srbije. Vojnoj i žandarmerijskoj okupaciji Crne Gore od strane Srbije suprotstavio se plotunom iz pušaka. Bio je vjeran kralju Nikoli, Crnogorskoj Vladi u egzilu i Komandi crnogorske vojske koja se nalazila u emigraciji.
Od strane crnogorske Vlade u progonstvu i njenog Ministra Vojnog divizijara Milutina M. Vučinića proizveden je u čin poručnika crnogorske vojske. Kad se sredinom jula 1919. godine vojni vođa crnogorskog ustanka Krsto Zrnov Popović vratio iz Italije sa grupom od 120 crnogorskih oficira u Crnu Goru sa ciljem podizanja ponovnog ustanka i širenja crnogorske oslobodilačke vatre komitske borbe, Todor Dulović se priključio njegovom pokretu. Sa svojom komitskom grupom suprotstavljao se Todor Dulović srpskim okupacionim vojnim, žandarmerijskim i bjelaškim formacijama. One su ga konstantno progonile sa ciljem da ubiju. Oglasile su ga za odmetnika i hajduka i ucijenile, ali on živ, ni pod koju cijenu, nije htio da im se preda. Izabrao je rađe smrt neko da kapitulira i da se preda onima koji su brutalno udarili na crnogorsku državnu i nacionalnu slobodu.
Izvještaj načelnika: U izvještaju načelnika kolašinskog okruga V. Krstića, poslatog iz Kolašina 17. juna 1919. godine, pov. Br. 124, Komandi Zetske divizijske oblasti na Cetinju, navodi se i to da se u kolašinskom okrugu 16. juna 1919. godine, kod sela Trebaljevo, pojavilo »iz šume oko 50 naoružanih ljudi« predvođeni sa komitom crnogorskim oficirom Radom Kršikapom iz Uskoka i Todorom Dulovićem iz okruga bjelopoljskog. Oni su 10. juna 1919. godine, kako se navodi u tome aktu, »bili u okrugu bjelopoljskom sa 13 lica radi agitacije za kralja Nikolu«. Prema tom izvještaju, kod sela Trebaljeva komitska grupa Todora Dulovića i Rada Kršikape susrela se sa regrutima vojske Kraljevine SHS i naredila im da se vrate nazad, sprječavajući im da izvrše transport u korist srpske vojske i žandarmerije na tom području. Prema tom izvještaju, komitska grupa Todora Dulovića i Rada Kršikape operisala je 14. juna 1919. godine u okolini Mojkovca. Srpska vojska i žandarmerija je poslala potjerno odjeljenje pod komandom potporučnika Milije Mihailovića za hvatanja komita Todora Dulovića i Rada Kršikape, ali ta akcija nije uspjela. Crnogorski komiti predvođeni Todorom Dulovićem i Radom Kršikapom presreli su regrute vojske Kraljevine SHS kod sela Trebaljeva ne dozvolivši im da produže putovanje. U izvještaju pješadijskog potporučnika Milije Mihailovića, poslatog Komandiru 4 čete, 3 bataljona, 24 P. puka, 17. juna 1919. godine, navodi se da su u blizini Štitarice djejstvovali komiti Rada i Toma Kršikape iz Uskoka i Todora Dulovića. Pomenuti komiti, prema tome dokumentu, bili su 15. juna 1919. godine naveče u hanu Arsenija Ćetkovića na Lepencu i iste včeri otišli su da prenoće kod kuće Milije Barjkatara u Gornjoj Štitarici, u kojoj su boravili i 16. istog mjeseca. Prema tome aktu, komitska grupa Todora Dulovića, Rada i Toma Kršikape zvala je »mještane iz sela Štitarice i Sjerogata da se pobune i sa njima da zbace Srbijanske vlasti i da protjeraju vojsku, pa upravu da uzmu u svoje ruke«. Iz tog izvještaja vidi se da potjerna odjeljenja upregnuta u cilju hvatanja ili ubijanja crnogorskih komitskih grupa Todora Dulovića, Rada i Toma Kršikape nijesu uspjela u svojim namjerama.
Načelnik bjelopoljskog okruga Krstić, u šifrovanoj depeši načelniku kolašinskog okruga, koju je ovaj iz Kolašina 6. septembra 1919. godine poslao Komandi Zetske divizijske oblasti na Cetinju, govori o pripremi oružanog napada na Bijelo Polje komitske grupe Todora Dulovića i Rada Kršikape. U tome izvještaju navodi se da pobunjeničku masu predvode Todor Dulović i Rade Kršikapa, koji se nalaze na prostoru bjelopoljskog okruga.
Komandir 11 čete 1 Bataljona II žandarmerijske brigade kapetan prve klase D. Redžić, u izvještaju o komitima u bjelopoljskom okrugu i organizovanju i izvođenju potjere u cilju njihovog hvatanja ili ubijanja, poslatog iz Bijelog Polja 12. decembra 1919. godine, pov. Br. 161, Komandiru II voda ove čete, potporučniku Arseniju Ivanoviću, navodi da je Načelnik Bjelopoljskog okruga poslao naredbu, u kojoj se, uz ostalo, ističe da su za odmetnike oglašeni »Radomir Ivezić iz Bijelog polja, Petar Dulović iz Slijepča Mosta, Filip Đurđevac iz Nikšića i Mojaš Tomović iz Lepenca«. U tome aktu navodi se da se sa njima nalaze i vrše operacije komiti Božo Rakočević i Todor Dulović, i da, s obzirom na njihovu akciju i stavljanje izvan zakona, prema njima treba preduzeti mjere sa ciljem da se oni ili uhvate ili ubiju.
U izvještaju vojnog okupacionog komandanta mjesta Kolašin majora R. Radovića, pov. Br. 36, od 22. januara 1920. godine, poslatog Komandantu Zetske Divizijske oblasti na Cetinju, govori se da kontrakomitski Leteći odredi love crnogorske gerilce i da su »Todor Dulović i ostali odmetnici iz društva njegovog priblegli ispred potera u Bjelopoljski okrug«. Zastupnik Načelstva bjelopoljskog Okruga sekretar Čukić, u šifriranoj depeši Ministru unutrašnjih djela u Beogradu, poslatoj iz Bijelog polja, 28. januara 1920. godine, govori da se srpska žandarmerijska patrola, koja je gonila crnogorske komite u bjelopoljskom srezu 25. januara 1920. godine u 16 časova »sukobila sa odmetnikom Todorom Dulovićem i njegovim društvom«.
U toj depeši se tvrdi da je žandarmerijska potjera uspjela da od komitske grupe Todora Dulovića otme »jednu mašinsku pušku, jedan džak brašna, što je spremio za zimovnik i smestio u načinjenoj kolibi za zimovanje. Potera se i dalje produžuje za istima«. U istome dopisu tvrdi se da je načelstvo bjelopoljskog okruga izvijestilo načelnika kolašinskog okruga u cilju da zajednički preduzmu »najenergičnije mere, kako bi se odmetnici pohvatali ili pobili«. Međutim, Todor Dulović je i tada uspio da odoli žandarmjerijskim potjerama.
U izvještaju crnogorskih ustaničkih vođa komandira Pera Vukovića i kapetana Boža Bećira o stanju u Crnoj Gori, poslatog iz Medove 15. marta 1920. godine komandiru Marku Vučerakoviću govori se i o aktivnostima komitske grupe Todora Dulovića. U vezi s tim kaže se da Todor Dulović sa 20 crnogorskih vojnika preduzima gerilske akcije oko Tare i kroz Moraču i da u Rovcima i okolini pomaže ustaničku akciju komandira Ivana Bulatovića usmjerenu protiv srpske okupacije i aneksije Crne Gore.
U izvještraju Ivana Bulatovića o ustanku Rovaca za pravo, čast i slobodu Crne Gore podnijetog u mjestu Sulmano (Italija) 29. oktobra 1921. godine navodi se da su crnogorski ustanici imali tokom 1919. godine ustanički zbor održan u planini Rovačkoj Utlici »đe je prisustvovao komandir Ibro Bulatović, Antonije Bojović, Milisav Nikolić, kapetan Pero Minić, oficiri Jovan, Atanasko i Božo Bulatovići, Rade i Tomo Kršikapa i Todor Dulović«. U sukobima sa srpskom vojskom, žandarmerijom i bjelašima, u Rovcima 1919. godine i 1920. godine, učestvovao je i Todor Dulović, koji je pomogao akcijama usmjerenim na oslobađanje Rovaca od velikosrpske okupacije i uopšte oslobađanja Crne Gore ispod nametnutog velikosrpskog jarma. U Rovcima su se tada okupile, u cilju preduzimanja ustaničkih akcija, istaknute komitske vođe Živko Nikčević, Milisav Nikolić, Dragiša Bojović, Vasko Marojević, Nikodim Janjušević i Todor Dulović, što ističe u pomenutom izvještaju komandir Ivan Bulatović.
Teror žandarmerije i bjelaša: Nakon što su srpska vojska, žandarmerija i bjelaši vršili masovne represalije i teror u Rovcima i Morači u prvoj polovini 1920. godine, jedna grupa komita predvođena Todorom Dulovićem i Milovanom Matijevim Bulatovićem uspjela je da se prebaci u bjelopoljski kraj. Policijske vlasti budno su nastojale da im uđu u trag i da ih pohvataju ili pobiju. Todor Dulović je i tada uspio izbjeći, sa svojim komitima, potjernim odjeljinjima organa vlasti.
Ministarstvo unutrašnjih poslova Kraljevine SHS donijelo je 1. septembra 1922. godine rješenje, u kojemu se veli da je »povišena ucjena hajduku Todoru Duloviću, iz Ravne Rijeke, okruga bjelopoljskog, od 5.000 na 20.000 dinara«.
Crnogorski potporučnik i jedan od ustaničkih i komitskih vođa Milija Rakočević, u svom raportu crnogorskoj Vladi u progonstvu, od 30. jula 1920. godine, zapaža i ovo: » Srbijanski vojnici ubili su dva brata poručnika Todora Dulovića, zapalili mu kuću i u zatvoru silovali njegovu 16 - togodišnju sestru«. (“Nekoliko stranica iz krvavog albuma Karađorđevića-Dokumenta o zločinima Srbijanaca u Crnoj Gori”, Rim, 1921, str. 35.)
U knjizi »Uloga Francuske u nasilnoj aneksiji Crne Gore«, Paris-Rim, 1921 (Zvanična dokumenta koja objavljuje Ministarstvo spoljnih poslova Kraljevine Crne Gore), navodi se da su u Konstituanti Kraljevine SHS socijalistički poslanici Pavle Žižić, Jovan Tomašević, Ljubomir Gligorijević i Živko Cvetković uputili Ministarstvu unutrašnjih poslova jednu interpelaciju, u kojoj su govorili o zločinima u Crnoj Gori i posebice o zločinima koje je izvršio načelnik kolašinskog okruga Boško Bošković. U toj interpelaciji tvrdi se i to da je Boško Bošković, »Strijeljao na putu Bijelo polje – Kolašin u selu Podbišće jednog mirnog prolaznika, seljaka Mijaila Dulovića samo zato što se njegov brat Todor Dulović bio odmetnuo«.
Junačka pogibija: Crnogorski komita Todor Dulović junački je poginuo u borbi za pravo, čast i slobodu Crne Gore u noći između 14 i 15. aprila 1923. godine u selu Prisoji (u adrijevačkom okrugu) u sukobu sa srpskom žandarmerijskom patrolom. U tom sukobu, u kojemu je ubijen crnogorski oficir Todor Dulović, ranjen i uhvaćen njegov ortak Radojica Orović. To se konstatuje u obavijesti načelstva cetinjskog okruga načelstvu čevskog sreza br. 2523 od 16. aprila 1923. godine koju je potpisao po naredbi načelnika cetinjskog okruga sekretar Rad. Tomić, a u kojemu se dostavlja izvještaj načelnika andrijevačkog okruga o sukobu žandarmerije sa komitima, pogibiji Todora Dulovića i ranjavanju i hvatanju Radojice Orovića. O tome je pisala i ondašnja štampa u KSHS.
Šta je pisao Milovan Đilas: O Todoru Duloviću piše veoma opširno i Milovan Đilas u svojoj knjizi »Besudna zemlja« (SAD, 1958, Beograd, 2005). Za Todora Dulovića tvrdi Milovan Đilas da je bio »odmetnik po dobrom glasu«, da je »hrabrosti imao napretek«, da se odlikovao »razboritošću, a iznad svega čojstvom« te da je bio »od priprostog junaštva i dobrote« (str. 92 i 93). Đilas opisuje da je Todor Dulović bio »glasiti komit« i u tome kraju »najozbiljniji protivnik nove vlasti. Zbog toga se Boško Bošković okomio na njega«, navodi Đilas (strana 115). On navodi i slučaj kad je Todor Dulović otišao u komite.
»U Bijelom Polju, nasred pijace, nekakav srbijanski podoficir skinuo je Todoru s glave kapu na kojoj je bilo slovo crnogorskog kralja-N I, Nikola Prvi. Todor se odmah podžombao s podoficirom i smrvio mu petom kokardu njegovog-srbijanskog kralja petra. Žandarmi su pojurili da uhvate Todora, ali ovaj je umakao«. Đilas opisuje u knjizi i Todorovu braću Petra i Mihaila, ubistvo Petra Dulovića i Mihaila Dulovića, od strane žandarma pod komandom Boška Boškovića, opisuje i to kako je Boško Bošković iste noći kad je ubijen Todorov brat, Petar Dulović pohapsio veći broj Poljana, među kojima i učitelja Milovana Anđelića.
»Između pohapšenih odabrao je četrdesetak. Ovu grupu je izdvojio posebno u školi i jednog po jednog premlatio vlastitim šakama i čizmama, šokajući ih i čupajući i m noseve i brkove. Krv je zalila školske klupe i zidove. Čitavo pleme bilo je poniženo, zgaženo«, piše Đilas (str 117-118). Za oca Todora Dulovića, Vučetu Dulovića, tvrdi Milovan Đilas da je »bio gorljivi pristaša kralja Nikole. Prestar da ide u šumu, podsticao je Todora, kao najstarijeg sina, kanda ga je još više volio kao borca za crnogorsku nezavisnost. Vučeta je, onako star, često bio zatvran i tučen zbog sina. Ali, sve je to podnosio mirno, s ponosom, čak i užIvanjem, neslomiv i uvjeren ako i ne u pobjedu, a ono u pravednost njegove i sinovljeve borbe« (str. 116).
Milovan Đilas opisuje pogibiju Todora Dulovića na sljedeći način: »A idućeg proljeća, 1923, godine, nije se pojavio sa zelenom gorom. I on je poginuo. Bio je pošao u Vasojeviće, da sveti nekog svog pobratima. Zanoćio je u kući pobratimovog brata, koji ga je bio i pozvao u osvetu. Taj ga je i izdao policiji i stavio mu u piće opoj. Opojen, Todor je zaspao u sobi. Radojica Orović zaspao je u predsoblju-žandarm ga nije ni primijetio kad su zapucali na Todora. Od prvog plotuna lampa se ugasila. Radojica je jurduo u mrak, ali su ga u hrvanju živa uhvatili. Žandarmi su ušli unutra. Izrešetan mecima, Todor je još bio živ, iako nije bio pri sebi. Počeli su da pucaju u njega i da ga bodu bajonetima. Ali on-pričali su-nije htio da umre. Svega su ga iskasapili-nije imalo od njega što u zemlju da se baci. Radojica je kasnije osuđen na dvadeset godina robije, sva ubistva su oturena na mrtvog Todora, a on je osuđen kao-saučesnik. S Todorom Dulovićem nestalo je posljednjeg znatnijeg komite u našem kraju«, piše Đilas na strani 198 svog djela »Besudna zemlja«).
