Piše: Novak ADŽIĆ
Budući da je ideologija smješa, skup selektivnih i tendencioznih istina i laži spremljenih u posudi poput miješane salate, a u svrhu postizanja određenog cilja i zadatka, politički projektovanog i uramljenog, to nije nikakav mirakul što se danas u Crnoj Gori neki istoričari odriču svoje prirodne autonomije i postaju agitatori i propagatori savremenih partijsko-političkih i drugih koncepata, te ličnih i grupnih interesa.
Već izvjesno vrijeme se, ponovo, ističe zahtjev za podizanjem spomenika u Gornjem Zaostru kod Berana ili u Beranama četničkom oficiru i, po stvarnim djelima, ali i odlukom organa vlasti u poslijeratnoj Jugoslaviji, ratnom zločincu, masovnom ubici, kvislingu i kolaboracionisti Pavlu Đurišiću. U akciji i hajci da bi „oživotvorili“ i „rehabilitovali“ i uskrsli u savremenoj politici i ideologiji ratnog zločinca i ubicu Pavla Đurišića, upregnuta su brojna partijski angažovna lica, pojedini lokalni funkcioneri i dužnosnici, ma i njihova ideološko-politički bliska lica, grupe i organizacije.
U tome poslu je posebno agilan, eksponiran, pored ostalih, već duže vrijeme i predsjednik Skupštine opštine Berane, istoričar sa diplomom Prištinskog Univerziteta, gospodin Goran Kiković, poznati četnički agitator i propagandista, koji voli da pozira u kancelariji opskurne NVO „Ravnogorski pokret“ umirovljenog taksite Milete Pavićevića i da se slika sa četničkom kapom na glavi, šubarom sa kokardom, imitirajući Pavla Đurišića, svog idola, te istaknuti član Nove srpske demokratije i Demokratskog fronta, koji je i negda diplomirao na fakultetu u Prištini na temu „Vojvoda Pavle Đurišić“.
Kiković tražio podizanje spomenika Đurišiću: Svoj diplomski rad gospodin Goran Kiković je objavio, u vidu brošure, koja broji 91 stranicu, malog, maltene džepnog formata, 2003. godine, u izdanju „Stupova“. Inače, radi se o Kikovićevoj, u smislu naučne istoriografije, bezvrijednoj knjizi, to jeste amaterskoj i maksimalno oskudnoj brošuri, ideološko-politički četnički kolorisanoj, pristrasnoj itd., koja ne poštuje ni osnovne postulate istorijske naučne metodoligije u herusitici i hermeneutici, te konstrukciji, analizi, sintezi i ekspoziciji, a nema govora o tome da isti Kikovićev diplomski rad može predstavljati nešto što bi se u značenju istorijske nauke uzelo za odgovorno i ozbiljno. Isti Kikovićev diplomski rad je posve problematičan po standardima moderne školske istorije. Ali o tome neću ovom prigodom.Gospodinu Goranu Kikoviću, iz političko-partijskih i agitacionih pobuda ne smeta da preskače istorijske činjenice i to tako da se ne obazire se na njih, inako, mu je to obaveza, po načelu savjesnosti i poštenja u nauci. Ostavljam, za trenutak, po strani evidentnu i permanentnu manipulaciju nacionalnim temama u Crnoj Gori, ekspolatisanu od strane postojeće vlasti i dijela desničarske velikosrpske opozicije, kojoj Kiković pripada odavno, sa kleronacionalističkim profilom, a koja nam pokušava poput Potemkinovih sela, ma i Prokrustove postelje, servirati društvenu zbilju, projektovanu i poželjenu za njihove interese i ciljeve, istodobrno različite i konfliktne, a u mnogo čemu suštini bliske. Tim javno ekponiranim temama i dilemama oni se međusobno hrane i na taj način nastavljaju svoje političko bitisanje i obmane građana Crne Gore. Ostavljam priču o tome na rečenoj impresiji i konstataciji, te hoću da se fokusiram na ono što ne gospodin Goran Kiković, njegovi ideolozi i politički tutori promovišu i preskaču u svojim deklamacijma i tiradama.
Četničko-zelenaški odnosi: Radi se, elem, o naučnoj konsideraciji odnosa između velikosrpskih četnika i crnogorskih federalističko-suverenističkih zelenaša tokom drugog svjetnog rata na prostoru Crne Gore i bivše Kraljevine Jugoslavije (1941-1945). Tekst koji slijedi je naučni pokušaj u prilog rasvjetljavanja četničko-zelenaških odnosa (1942-1943).
General Krsto Zrnov Popović je 6. marta 1942. godine na Cetinju, na formiranju »Crnogorske nacionalne komande« i Štaba »Lovćenske brigade« održao politički govor u kojemu je istakao i ovo:
»Opet organizujemo crnogorski pokret da ne dozvolimo ponovnu aneksiju Crne Gore od strane izdajničke jugoslovenske vlade u Londonu, što ona hoće da ostvari preko svog vojnog ministra Draže Mihailovića, komandanta srpsko-crnogorskih četnika-bjelaša. Braćo moja, pozvao sam Vas na ovaj skup da Vas upoznam sa situacijom, pa Vas sad pozivam da odlučite-hoćemo li da dozvolimo novim Besarabićima i Vukanovićima da ponovo pale i žare po Lovćenu kao 1918. godine ili ćemo se tome oduprijeti«. Ove riječi Krsta Popovića zabilježio je u svojim »Memoarima« Blažo Marković, komandir stare crnogorske vojske iz Pipera, koji je tokom drugog svjetskog rata bio, u rangu pukovnika, načelnik Štaba »Crnogorske nacionalne komande« i »Lovćenske brigade«.
General Krsto Zrnov Popović je tokom Drugog svjetskog rata, politički preferirajući obnavljanje nezavisne države Crne Gore i njenu neutralnost u međunarodnom ratnom sukobu (što je bila u tadašnjim okolnostima nemoguća misija i romantizam) govorio svojoj vojsci i pristalicama i ovo:»Nije velji rat za male narode. Mali su gubitnici i kad su na strani pobjednika. Nama je Crna Gora najvažnija. Učinimo sve da je spasimo. Budite Crnogorci i mislite Crnogorski. Spas naroda je iznad svega«.
Ravnogorski velikosrpsko-monarhistički, četnički pokret, pod komandom, najprije đeneralštabnog pukovnika, a potom brigadnog, divizijskog i armijskog generala Draže Mihailovića, ministra vojnog jugoslovenske emigrantske Vlade u Londonu i komandanta njene vojske u zemlji, targetirao je, na svojim spiskovima za odstrijel (fizičku likvidaciju, ubistvo) pod oznakom četničkog velikog slova „Z“ (što nači zaklati, ubiti klanjem), pored ostalih, i nekoliko vođa Crnogorske stranke (crnogorskih federalista, zelenaša), koje je Dražin pokret smatrao „separatističkim“ i „izdajničkim“.
Štab Draže Mihailovića je, prema srpskim emigrantskim i ljotićevskim izvorima, stavljao pod veliko slovo „Z“ i dostavljao vladi u Londonu spiskove lica koje treba likvidirati, ubiti klanjem (ili zastrašiti, s porukom da će ih stići kazna), a što su trebale realizovati „crne trojke“, čiji je vrhovni šef bio po sopstvenom prizanju sam Draža Mihailović. Pod četničkim velikim slovom „Z“ potpadali su i neki istaknuti prvaci Crnogorske stranke (crnogorskih federalista). Bilo predviđeno i namjeravano da se bez sudskog postupka izriče političkim i vojnim protivnicima iz ideoloških razloga- smrtna kazna. Pod „Slovo Z“ od strane četničke organizacije Draže Mihailovića stavljeni su nekoliko crnogorski federalista. Na jednom spisku za likvidaciju (pod „Z“), od ukupno 25 imena, koji je dostavljen jugoslovenskoj vladi u Londonu tokom 1942. Godine, stavljena su i sljedeća imena. Pod brojem „1. Anđelić Milisav, advokat iz Bijelog Polja, potpredsednik crnogorske Skupštine od 12. jula 1941 (br. 621, 12 septembar)“, pod brojem „4. Burić Bogdan, sveštenik iz Nikšića (br. 539, 1. septembar)“, „6. Vučinić Dušan, advokat iz Podgorice, Drljevićev MUD (broj 620, 12 septembar)“, „8 „Drljević Dr Sekula, (br. 621, 12. septembar)“, „10 Jakšić Anto, sveštenik iz Nikšića (br. 539, 1. septembar)“, „11. Vujović Belov Jovan iz Rijeke Crnojevića“ (br. 620. 12. septembar)“, „13. Lompar Petar, Drljevićev ministar (br. 620. 12. septembar)", „18. Perović Danilo-Tunguz, profesor iz Berana, Drljevićev ministar (br. 620. 12. septembar)", „20. Plamenac Petar, Drljevićev ministar (br. 620. 12. septembar)".
Lovćenska brigada: U redove “Lovćenske brigade” (1942-1943), koja je bila pod komandom brigadira Krsta Z. Popovića, bilo je, od strane partizanskog NOB-a i KPJ sa prostora Crne Gore, uključeno nekoliko cetinjskih i uopšte crnogorskih komunista i skojevaca i to sa ciljem da vrše obavještajnu djelatnost u korist NOB-a i komunista. Partizanski/NOB/komunistički obavještajci, koji su uključeni u redove „Lovćenske brigade“ Krsta Popovića (1942-1943) izvršavali svoju tajnu djelatnost, bili su, pored ostalih, i Luka Bulatović, tada kandidat za člana KPJ, i tadašnji član SKOJ-a Stevo M. Radanović. Luka Bulatović je radio u djelovodnom protokolu „Lovćenske brigade“, a Stevo M. Radanović je bio kurir u federalističkom štabu, odnosno, u štabu „Lovćenske brigade“ čitavo vrijeme njenog postojanja (Vidi više o tome više: Jovan Radanović, „Rad partizanskih obavještajaca u Cetinju za vrijeme fašističke okupacije“, „Revolucionarni pokret u srezu cetinjsom 1918-1945“, zbornik radova sa naučnog skupa održanog na Cetinju 14-16 XI 1984, IISRCG, urednik dr Jovan R. Bojović, Titograd, 1988, str. 461-478).
Infiltrirani komunisti u redove zelanaša: Među komunističkim i partizanskim obavještajcima, sa povjerljivim zadacima infiltriranih u redove zelenaške vojne komande i dijela Crnogorske stranke koja se oko nje okupljala, od sredine oktobra 1942. godine svoj zadatak obavljao je, pored ostalih, i Aleksandar-Aco Krunić, komunista, član beogradske organizacije KPJ, student Univerziteta u Beogradu, koji se vratio se na Cetinje, kod svog ujaka Sava Milunovića. Od oktobra 1942. godine, Krunić je, na Cetinju, uključen u obavještajni rad za račun NOB-a i komunista u sastav “Lovćenske brigade”, po nalogu cetinjske komunističke organizacije, te će on tu djelatnost obavljati neprekidno i intezivno do potonjih mjeseci 1943. godine.
Aleksandar Krunić je, tokom svog tajnog obavještajnog rada u redovima zelenaša, imao priliku da se upozna sa brojnim i relevantnim dokumentima iz štaba “Lovćenske brigade”, te akcijama koje su preduzimali crnogorski zelenaši i dio vođstva Crnogorske stranke, pogotovo onima iz cetinjskog odbora zelenaša, a, prema sopstvenom, pismenom svjedočenju bio je u prilici da se upozna i sa tadašnjom političkom ideologijom (tokom 1942. i 1943.), kao i programskim ciljevima, motivima, namjerama dijela vođstva Crnogorske stranke, koja se okupljala u vojno-političkom štabu i odboru brigadira Krsta Z. Popovića. Tokom svog “službovanja” u štabu “Lovćenske brigade”, kao agent NOB-a, partizana i KPJ, Aleksandar Krunić je često imao priliku da duže vremena razgovara sa brojnim prvacima Crnogorske stranke, među kojima posebno sa Petrom Plamencem, jednim od ideologa stranke i uz dr Novicu Radovića, glavnim političkim savjetnikom Krsta Z. Popovića od 1941. do polovine 1944. godine. Veoma je istoriografski bitno i dragocjeno za tadašnje ideološko-političke poglede i akcije crnogorskih zelenaša, odnosno, najvećeg dijela Crnogorske stranke okupljenog oko Krsta Z. Popovića (1942-1943) svjedočenje Aleksandra Krunića.
Bitno je, između ostalog, i u tom smislu što Krunić obrazlaže i četničke ratne namjere i uperene generalno protiv crnogorskih zelenaša, a pogotovo protiv nekoliko istaknutih prvaka Crnogorske stranke. Prema detaljnom svjedočenju Krunića, “u drugoj polovini 1942. godine, četnička obavještajna služba, kojom je tada rukovodio Zaharije Ostojić, bila je temeljno reorganizovana” (Aleksandar Krunić, „Moje viđenje društveno-političkog stanja u taboru neprijatelja na Cetinju za vrijeme NOR-a“, u „Revolucionarni pokret u srezu cetinjskom 1918-1945“, zbornik radova sa naučnog skupa održanog na Cetinju 14-16 XI 1984, IISRCG, urednik dr Jovan R. Bojović, Titograd, 1988, str.481.). Pored ostalog, u to vrijeme četnička obavještajna služba je na Cetinju reorganizovala vlastiti “obavještajni punkt ‘808’, čija je operativna zona bila Crna Gora sa Bokom i neposrednom okolinom. Šef punka bio je major Borivoje Radulović, a članovi punkta Milo Rakočević, Mitko Radović, Dušan Radonjić i Branko Lazarević” (Ibidem, str. 481). Inače, pomenuti Milo Rakočević je kao četnički emigrant, nekoliko decenija kasnije, proizveo u čin četničkog vojvode lidera Nove srpske demokratije gospodina Andriju Mandića.
Četnički slom na Neretvi: Nakon četničkog sloma na Neretvi (marta 1943), narednog mjeseca (aprila 1943) formirana je na Cetinju ispostava, sekcija, filijala “Lige mladih ljudi”, četničke omladinske konspirativne organizacije oformljene pri četničkoj Vrhovnoj komandi Draže Mihailovića, koja je djelovala u svojstvu Mihailovićeve lične službe (Ibidem, str. 481-482). Na njenom konspirativnom čelu se najprije nalazio major Borivoje Radulović, (inače član centralnog rukovodstva/direktorijuma pomenute “Lige”, podređenog jedino Draži Mihailoviću). Nakon što je Radulović uhapšen, pretpostavlja se da je rukovođenje njenom cetinjskom sekcijom preuzeo Dušan Radonjić.
Članovima te sekcije stavljeno je u nalog da pokažu “potrebnu budnost prema zelenašima” (Ibidem, str. 482.), a posebno prema NOP-u, kao glavnom neprijatelju četničkog pokreta. Četnici su imali planove o zavođenju svoje diktature i fizičkom uništenju svojih neprijatelja, u to vrijeme kada su očekivali britanski desant na crnogorskoj obali, te su radi realizacije te zamisli na Cetinju, prema svjedočenju Aleksandra Krunića, “u toku februara 1943. godine pod nadzorom Dušana Kape i Joca Petra Kinjova Martinovića, izradili plan grada, sa oznakama svih kuća u kojima su tada živjeli zelenaši i simpatizeri NOP-a. Poslije toga je sastavljen i spisak cetinjskih zelenaša, radi likvidacije. Ta egzekucija je imala da se izvrši u toku uličnih borbi, prilikom oslobođenja Cetinja u jeku britanske invazije. Istovremeno sa izradom tih spiskova, u Kolašinu se ubrzano stvarala centralna kartoteka, sa podacima o svim četničkim neprijateljima u Crnoj Gori” (Ibidem).
Očevidna netrpeljivost i suprotstavljenost između zelenaša i četnika u Crnoj Gori, u ratnom vihoru, demonstrirana je kako tokom druge polovine 1942. godine, kao i kasnije (1943-1944). Tokom ljeta 1942. godine ideološko-politički antagonizam, na relaciji četnici-zelenaši, bio je intezivno izražen. Prisustvo četnika i pojedinih njihovih komandanta na teritoriji koju su zelenaški vođi smatrali svojim primarnim sektorom djelovanja, kod zelenaša je izazivalo otpor i ogorčenje.
Stoga su zelenaši (koji su od sredine aprila 1941. godine u kontinuitetu kolaborirali sa Italijanima sve do kapitulacije Italije 3. a zvanično 8. septembra 1943. godine), tražili od italijanskih okupacionih vlasti u Crnoj Gori, sredinom 1942. godine da onemoguće četničke pretenzije na širenje njihovog upliva na ona područja koja su zelenaši smatrali svojim „posjedom“ i za koja su se nametali kao nadležni faktori, ocjenjućući takve četničke napore opasnim. Upozoravali su Italijane da prisustvo pukovnika Baja Stanišića i njegove svite na Cetinju može uzrokovati „katastrofalne posljedice“. (DACG, AOP, Zbirka NOB-a 1941-1945, 4465, IV 4 f-31 (42), Izvještaj partizanske obavještajne službe sa Cetinja iz avgusta 1942. godine. (Nastavak sjutra)
(Autor je diplomirani pravnik, magistar i doktorand istorijskih nauka i stručni saradnik/profesor po ugovoru na Filozofskom fakultetu Univerziteta Crne Gore u Nikšiću na odsjeku za istoriju na predmetima „Uvod u istoriju i istorija istoriografije“ I i II i „Istorija Jugoslavije“ I i II).
