Piše: Novak ADŽIĆ
Izaslanici američke ambasade Brjus i Trij stigli su 4. II 1919. godine u Kotor, odakle su se uputili u unutrašnjost Crne Gore. Ta misija, koju je poslala januara 1919. američka Vlada, a kojoj je nalog da otputuje u Crnu Goru ispostavila američka ambasada u Rimu, boravila je u Crnoj Gori više od šest nedjelja i sačinila je izvještaj o svojoj misiji, koji je poslat američkom predsjedniku Vilsonu. Brjus i Trij surazgovarali sa pristalicama i protivnicima bezuslovnog ujedinjenja, t.j. prisajedinjenja Crne Gore Srbiji i konstatovali, u svome izvještaju, da je Crna Gora bila žrtva nasilne aneksije sprovedene od strane Srbije. Razgovarali su sa organima vlasti i bjelašima u njihovoj službi, te i sa opozicionim crnogorskim predstavnicima, to jest sa crnogorskim ustanicima, suverenistima, konfederalistima i komitima.
(O tome vidjeti: »Glas Crnogorca«, god. 50, Rim, br. 96, 18. VII/ 1. VIII 1922. godine, i dr Dimitrije-Dimo Vujović, »Ujedinjenje Crne Gore i Srbije«, Titograd, 1962, str. 387-388 . Izvještaj Džemsa Brjusa, vojnog atašea ambasade SAD u Rimu, o političkim, vojnim i ekonomskim prilikama u Crnoj Gori 20. II 1919. godine. Vidjeti: Hartije Edvarda M. Hausa, Biblioteka Sterling, Jejl univerzitet, Nju Hejven SAD i dr Dragoljub Živojinović, @Crna Gora u borbi za opstanak 1914-1922“, Beograd, 1996, str. 55-56).
Nezakonita Podgorička skupština: Brjus i Trij su, u svom izvještaju, istakli i to da su izbori za tzv. Podgoričku skupštinu (1918) bili nezakoniti, a tadašnja situacija u Crnoj Gori je stvorena prevashodno spoljnom intervencijom. Prema Brjusovim saopštenjima, crnogorski narod je uvjeren da Francuzi na svojoj teritoriji drže kralja Nikolu I Petrovića-Njegoša kao zarobljenika, te da njegov poznati apel od 22. januara 1919. godine nije nikada saopšten građanstvu, itd.(Memorandum Brjusa o prilikama u Crnoj Gori, Pariz, 10. III 1919. godine, Memorandum za Vilsona, 10 III 1919. Vidjeti i: dr Dragoljub Živojinović, “Crna Gora u borbi za opstanak”, Beograd, 1996, str. 454-455).
Tokom 1919. godine u Crnoj Gori je boravila i jedinica američkog Crvenog krsta na čelu sa dr Vitlokom, koji se sastao i razgovarao sa grofom Džonom de Salisom, tada ambasadorom Velike Btitanije u Vatikanu, te koji je u to vrijeme boravio u Crnoj Gori, u svojstvu šefa međunarodne misije, sa ciljem da ispita stvarno stanje u njoj.
Salisov manevar: Činjenica je da je Crna Gora 1918. godine bila žrtva velikosrpske invazije, okupacije i aneksije. To decidirano potvrđuje i izvještaj bivšeg poslanika Velike Britanije na Cetinju i doajena diplomatskog kora, grofa Džona Frensisa Čarlsa de Salisa, ličnosti koja je bila na čelu savezničke misije koja je boravila u Crnoj Gori i ispitivala stanje u njoj tokom proljeća i ljeta 1919. godine.
Grof Salis je bio diplomatski predstavnik Velike Britanije u Kraljevini Crnoj Gori na Cetinju od 1910. do 1916. godine, a, docnije, kao britanski poslanik pri Vatikanu, stigao je u Crnu Goru maja 1919. godine i u njoj ostao do kraja avgusta 1919. godine, sačinivši izvještaj o stanju u njoj, kojeg britanska vlada nikada nije zvanično objavila. U tom izvještaju se zapaža, između ostalog, i to da je »Crna Gora sada okupirana od strane jake sile srpskih trupa«, te da izbori sprovedeni u Crnoj Gori »ni u jednom smislu nijesu bili legalni«, a da je tzv. Podgorička skupština »donijela odluke pod bajonetom srpskih trupa i iza njih bande bezzakonskih komitaša« i da je »aneksija Crne Gore deklarisani cilj srpske vlade«.
U tom izvještaju grof Džon de Salis navodi da su zatvori puni crnogorskih rodoljuba, pa u tom smislu navodi i ovo: »Zatvori su puni. Lideri opozicije sadašnjem režimu su ili u strogom pritvoru ili u bjekstvu. Ako nijesu sa njima, njihovi lojalisti su napolju u brdima, dok su njihove kuće izložene uništenju u rukama bandi ili omladine naoružane od strane vlasti«, navodi konte De Salis.
On u tome izvještaju zapaža i to da se »protivnici inkorporacije u Srbiju uključuju u partizane Kralja Nikole«, koji je »legalni suveren«. Izaslanik u Crnoj Gori diplomata Salis navodi, uz ostalo, i to da je »sadašnji režim široko omrznut«, i da na crnogorskoj teritoriji postoji »srpska okupacija i terorizam omladine«. Taj izvješataj je grof Salis poslao sa Cetinja 21. avgusta 1919. godine. Originalni izvještaj sa propratnim pismom grof Salis je poslao u London, lordu Kerzonu od Kedelstona, a njegovu kopiju ser Džordžu Grehamu iz britanske ambasade u Parizu, koji je kod crnogorskog Dvora i Vlade u egzilu bio akreditovan kao diplomatski predstavnik Velike Britanije od 1917. do 1921. godine.
(Napomena: Džon Frensis Čarls de Salis je bio britanski diplomatski predstavnik, poslanik na Cetinju od 1910 do 1916. godine, dakle, do sloma Crne Gore i njenog pada pod okupaciju Austro-Ugarske. Grof Salis je jedno vrijeme bio i doajen (starješina) diplomatskog kora na Cetinju. On je, docnije, u vrijeme okupacije i aneksije koju je 1918. godine izvršila Srbija, bio kao britanski ambasador pri Vatikanu, izaslanik britanske Vlade u Crnoj Gori sa ciljem da ispita stanje u njoj, odnosno, da sprovede istragu. On je, maja 1919. godine, posjetio Crnu Goru i u njoj boravio nekoliko mjeseci i sačinio opširan izvještaj o stanju u njoj. Poznati Salisov izvještaj, poslat je sa Cetinja 21. avgusta 1919. godine, ali ga britanska Vlada nikada nije zvanično objavila).
Dolazak Majlsa: U Crnu Goru je u svojstvu člana zajedničke savezničke američko-britanske misije, koja je imala zadatak da ispita stvarno stanje u njoj, stigao pored grofa de Salisa i američki izaslanik potpukovnik Šerman Majls, koji je krenuo za Crnu Goru sa ovlašćenjima komisije iz Pariza. On je iz Splita stigao u Kotor 1. maja 1919. godine, đe se sastao sa grofom De Salisom.(Napomena: Šerman Majls, potpukovnik američke armije, koji se nalazio u sastavu misije Arčibalda Kulidža u Beču, bio je izaslanik savezničke komisije u Parizu s zadatkom da ispita stanje u Crnoj Gori i raspoloženje njenog naroda. Majls je u Crnoj Gori boravio nekoliko sedmica tokom maja 1919. godine i sačinio izvještaj o situaciji u njoj)
Iz Kotora su krenuli za Cetinje, u kojemu su stigli 3. maja 1919. godine. Majls je kraće vrijeme boravio na Cetinju, đe je razgovarao sa okupacionim civilnim guvernerom za Crnu Goru Ivanom Lolom Pavićevićem i vojnim komandantom ili guvernerom generalom Dragutinom Milutinovićem. Potom je otišao za Skadar, odakle je otputovao u Pariz. Majls je u jednom izvještaju od 12. maja 1919. godine istakao da Srbijanci politički i vojno potpuno kontrolišu Crnu Goru. Majls je u Pariz stigao 20. maja 1919. godine i podnio izvještaj komisiji.
(Napomena: Pošto su izvršile invaziju, okupaciju i nasilnu aneksiju Crne Gore, beogradske vlasti su, 20. aprila 1919. godine, raspuštile tzv. Podgoričku skupštinu i njen Izvršni narodni odbor. Tada su vlasti Kraljevstva SHS, alijas Kraljevine Srbije, postavile Ivana-Lolu-Pavićevića za Povjerenika Kraljevske Vlade za Crnu Goru. On je, u suštini, bio okupacioni civilni Guverner za Crnu Goru, koji je od strane beogradskih vlasti dobio vanredna ovlašćenja. Ivo Pavićević je rođen u Bjelopavlićima. Kad je završio studije, živio je u Srbiji, u kojoj je jedno vrijeme bio zapošljen kao advokat. Bio je radikal i kao takav osuđivan je poslije Ivanjdanskog atentata 1899. godine. Kraće vrijeme obavljao je poslove ministra unutrašnjih djela u srpskoj vladi Ljube Stojanovića 1905. godine. Bio je vatreni pristalica ukidanja Crne Gore kao nezavisne države. U tom smislu je djelovao i u SAD. U Crnu Goru je upućen 1919. godine i preuzeo je vlast od Izvršnog narodnog odbora tzv. Podgoričke skupštne. U vrijeme njegove vlasti u Crnoj Gori vršen je brutalni i masovni teror nad crnogorskim narodom).
Kad je stigao u Gaetu brigadir Andrija Raičević je podnio Jovanu S. Plamenacu izvještaj o stanju u Crnoj Gori i u Medovi 8. aprila 1919. godine. Tako da je on veoma brzo udovoljivo molbi koju mu je u skripturalnom smislu 5. aprila 1919. godine izrazio generalni crnogorski konzul u Rimu Veljko Ramandanović. Evo tog Raičevićevog izvještaja Plamencu.
»Predsjedniku Ministarskog savjeta
Gospodinu Jovanu S. Plamencu – Pariz
Gospodine Predsjedniče,
Prekjuče sam stigao ovdje u Gajetu, usljed čega imam čast dati Vam u izvodu izvještaj kako slijedi:
Došao sam ovdje iz Medova sa prvom grupom Crnogorskih ustaša od 142 na broju; druga i treća grupa odmah će jedna za drugom slijediti. Do moga oslaska sa obale meduanske bilo nas je tamo svega 416 osoba, ali broj se svakodnevno povećavao. Malen je broj bolesnih; uopte smo svi zdravi, a sa puno pouzdanja stalno u najvećem entuzijazmu. Svi momci veseli i razdragani očekuju s nestrpljenjem dan ostvarenja naše pravedne stvari i ako ogorčeni na nebraću našu iz Šumadije, kojima je bila pružena naša bratska ruka u onim njihovim katastrofalnim danima, kada su gonjeni iz svoje domovine pribjegli u naš bratski i vrući zagrljaj te spasili živote svoje.Prema informacijama, koje sam primio u Medovo, današnje je stanje u našoj miloj otadžbini očajničko. Koruptivna vladavina srbijanska uz asistenciju domaćih izroda i agenata istim metodom prolongirana je; usljed čega svakodnevno raste broj izbjeglica (komita) po šumama, tako da se u okolini Nikšićkoj i Crmničko-Primorskoj i po ostalim mjestima i danas nalazi velika masa. Karakterističnije pak to što izbjegavaju u ove komite čak i oni, koji su zakletvu položili onima od kojih danas bježe.
Svi žandarmi Barski napustili su službu i odbjegli u komite.
Uzurpatorski način vladavine srbijanske, koji je već postigao svoju kulminaciju došao je najedanput, a to je prirodno, u sukob sa temperamentom i sentimentalnošću Crnogorskog naroda, što postoji danas kao glavni povod ovoj najnovijoj pojavi komita kod nas.
Kao što Vam je poznato, u kazamatima podgoričke tamnice nalazi se veliki broj naših, koji se, kako sam informisan svakodnevno povećava, sve od naših uglednijih ljudi. Narodu se ne dava nikakva pomoć. Izdavalo se nekakvo brašno prvijenstveno onima, koji su bili označeni kao naši protivnici, ali i to se moralo skoro po pijačnoj cijeni plaćati. U glavnome onamo nezadovoljstva protiv Šumadinaca rastu neprestano, otud broj naših pristalica u veliko se povećava, usljed čega spas i opstanak naroda našeg, zahtijevaju što skoriji naš odlazak u našu Domovinu.
Komandant
Gaeta, 8. aprila 1919. god General A. Raičević« .
(DACG, AOP, F –81, dokumenta J. Plamenca).
Nota Jovana Plamenca: Predsjednik crnogorske Vlade u izgnanstvu Jovan Simonov Plamenac u ime svojeg Ministarskog savjeta 10. januara 1921. godine uputio je iz Rima notu francuskom premijeru gospodinu Žoržu Legu, u kojoj je, uz ostalo, naglasio i ovo:
»Da bi ugušila narodni ustanak i da bi primorala stanovništvo da bez protesta podnosi nasilje čija je žrtva bio i da položi zakletvu na vjernost kralju Srbije, beogradska vlada je koristila sva sredstva. Zavela je u Crnoj Gori režim terora koji po strahotama prevazilazi sve zločine počinjene u ovom ratu i u svim prethodnim.
Pod vidom odmazdi, srpska okupaciona vojska u Crnoj Gori je popalila više hiljada kuća i opljačkala isto toliko imanja. U toku dvije godine više od 4.000 Crnogoraca je bilo uhapšeno i zatvoreno zbog toga što su odbijali da odobre zločin počinjen prema njihovoj domovini. Nakon posljednjih izbora za jugoslovensku konstituantu ( od 28. novembra 1920.) neki su bili pušteni bez presude pošto su, iako su bili nevini, držani u zatvoru dvije godine; drugi ( većinom oficiri) čame još u zatvoru. Više hiljada Crnogoraca bili su lišeni svojih dobara i masakrirani; drugi, zlostavljani ili stavljeni van zakona, potražili su sklonište u crnogorskim šumama. Na stotine žene i djevojaka bilo je silovano i obeščašćeno.
Dio dokumenata koji se odnose na ove zločine bio je objelodanjen u zvaničnoj publikaciji crnogorske vlade pod nazivom »Dokumenta o srbijanskim zvjerstvima u Crnoj Gori« U toj knjizi se, takođe, nalaze izvještaji engleskih i kanadskih humanitarnih misija, kao i izvještaj specijalnog izaslanika Američke ambasade u Rimu, čija je nepristrasnost van svake sumnje; svi kategorički i nedvojbeno potvrđuju strašni teror koji vlada u Crnoj Gori već dvije godine«
(»Uloga Francuske u nasilnoj aneksiji Crne Gore”, Drugo izdanje, Bar, 2000, /priredio i pogovor napravio: prof. dr Šerbo Rastoder/ str. 23). Ova Plamenčeva nota objavljena je integralno u knjizi »Uloga Francuske u nasilnoj aneksiji Crne Gore«, Rim, 1921. godine, prvo izdanje na francuskom jeziku, izdanje crnogorske Vlade u egzilu.
Predsjednik Vlade Kraljevine Crne Gore u izgnanstvu i njen ministar spoljnih poslova Jovan Simonov Plamenac je 30. oktobra 1920. godine iz Rima uputio notu Vladama: Francuske, Velike Britanije, Italije, Sjedinjenih američkih država i Japana, u kojoj ističe, pored ostalog, i ovo:
» Kada je novembra 1918. godine srbijanska vojska, kao dio savezničke vojske, koja se nalazaše pod komandom francuskog generala Venela, odnosno, generala Franše d' Esperea pogazila suverenitet savezničke Crne Gore i proglasila brutalno njenu aneksiju Srbiji, okupacione trupe Srbije zatvorile su jedan veliki broj crnogorskih patriota. Broj zatvorenih Crnogoraca od strane srbijanaca zbog čisto političkih razloga dostigao je do 4.000 osoba, ali on nije uvijek jedan isti, jer su neki držani po nekoliko mjeseci ili godinu i više dana pa oslobođeni, a na njihovo mjesto dolazili su drugi. Među zatvorenim bilo je, a ima i sada, i djece i žena, čak i trudnih, koje su se u zatvorima porađale, a koje su zatvarane samo zbog represalija prema njihovim muževima, odnosno roditeljima, koji nijesu htjeli priznati zločin nasilne aneksije Crne Gore, nego su njenu čast i pravo branili sa oružjem u ruci«.
U ovoj noti Palmenac navodi » da je jedan veliki broj onih koji su zatvoreni još u decembru 1919. godine«, te da se među zatvorenicima nalaze »nekolika bivša ministra« crnogorska, kao i »jedan veliki broj poslanika, viših oficira i činovnika, sveštenika, zatim generala, koji su u ovom ratu pobjeđivali neprijatelja i čije su vojske svojim herojstvom i požrtvovanjem spasle koncem 1915. godine od sigurnog i potpunog ropstva ostatke razbjene i razoružane vojske srbijanske, koja je preko Crne Gore i Albanije bježala ka obalama Jadrana, da odatle bude prevezena od savezničke vojske na Krf. Veći dio od ovih zatvorenih patriota zatvoren je samo s toga, što je pokušao da nasilno proglašenoj aneksiji Crne Gore uputi, zbog toga međunarodnog zločina, pismen protest Konferenciji mira, ili na sličan način manifestovati svoje negodovanje zbog toga nasilja. Samo jedan dio zatvoren je stoga, što je uzeo učešća u ustanku protiv felonske savezničke, odnosno, srbijanske vojske. Stanje ovih patriota, a naročito njihovih porodica je očajno, jer su lišene svojih očeva i hranitelja već pet godina ( tri godine austrijskog i dvije godine srbijanskog ropstva). To je odlučilo 80 od njih, koji se nalazahu zatvoreni u nekom od odjeljenja jednog improvizovanog zatvora na Cetinju, da se pokušaju spasti bjegstvom.
Taj svoj pokušaj oni su izveli u julu ove godine. Jednom prilikom kad je srbijanska straža radi pregleda otvorila vrata od odjeljenja, u kom su zatvorenici bili zbijeni »jedan do drugog« oni su jurnuli ka vratima. Straža ih je dočekala i ubijala ih »kao zečeve«, prema ekspresiji srbijanskog komandanta na Cetinju. Tom prilikom ubijeno ih je 23 i među njima bivši pod-prefekt Simo Krivokapić, jedan dio je pao u ruke Srbijanaca, a jedva jedna polovina spasla se bjegstvom u obližnja brda, i pridružila se ustanicima, odlučena, kao i čitav crnogorski narod, da se do smrti bori protivu nečuvene nepravde i varvara u XX vijeku.Svi ovi zločini i sve ove žrtve nijesu bile dovoljne, da zadovolje krvožednu ćud vlade i princa-regenta Srbije, čiji je presto-kao što se zna- umrljan toliko puta krvlju nevinih žrtava. Patrioti crnogorski, o kojima je riječ, izvedeni su ovih dana pred srbijanskim prijekim sudovima u Podgorici i na Cetinju za veleizdaju, dok general Vešović sa svojim mladim sinom zatvoren u biogradskoj tvrđavi, odgovara za istu »krivicu« pred sudom u Beogradu.
Treba napomenuti, da je ovo onaj isti general Vešović, bivši crnogorski ministar vojni, koji je 1916. i 1917. vodio gerilski rat protivu austrijskih okupacionih trupa i zbog čega mu je u ime represalija obješen nevin brat, student prava, a stari otac i dvije kćeri zatvorene, koji je zločin tada izazvao opštu indignaciju kod čitavog civilizovanog svijeta« - pisao je Jovan Simonov Plamenac.
(Viđi o tome: Državni Arhiv Crne Gore, Fond emigrantske vlade, Ministarstvo spoljnih poslova 1920-1922, f 107 i Dr Šerbo Rastoder, »Skrivana strana istorije...«, prvo izdanje, Bar, 1997, Tom III, str. 1503-1504-1505.) (Nastavak u ponedjeljak)
