Piše: Ivan KERN
Stručnjaci su do sada nebrojeno puta skretali pažnju da cjelokupni pravni sistem Crne Gore obavezuje državu na prevashodnu odgovornost kada je u pitanju stanje kulturne baštine. Isticali su da će biti neophodno da se preko nadležnih organa i institucija preduzimaju sve neophodne mjere kao i radovi u cilju resanacije ugroženih kulturnih dobara u oblasti Skadarskog jezera, čime bi ovi izuzetno vrijedni svjedoci naše prošlosti imali i svoju budućnost.
Manastir Kom sa crkvom posvećenom uspenju Bogorodice, zadužbina Đurđa i Lješa Crnojevića, nastao je, smatra se, između 1415. i 1427. godine. U jednom period, Kom je bio sjedište Zetske mitropolije. U njemu je, 1831. godine Njegoš rukopoložen za arhimandrita.
Kompleks manastira dobio je veoma rano izgled utvrđenja. Manastir je bio opasan zidom i imao dvije kapije.
Manastirska crkva je jednostavna jednobrodna građevina koja je sredinom XV vijeka dobila bočne paraklise i prostrani drveni trijem. Živopisana je u dva maha, prvi put 1470. godine, a potom osamdesetih godina XVI vijeka. Jedina je crkva na Skadarskom jezeru u kojoj su freske sačuvane.
Opis: U podu crkve nalaze se četri grobne ploče. Grob ktitora, Lješa Cmojevića, zauzima jugozapadni ugao naosa. Ispod ostalih ploča nema grobnih jama, već su ploče sekundamo ugrađene u pod. Grobne ploče Stefana i Mare Crnojević su ukrašene plitkom floralnom i geometrijskom ornamentikom, koja podsjeća na dekoraciju stećaka.Ivan Crnojević daruje 1485. godine novoj zadužbini na Cetinju imanja manastira Koma i Gorice.
Kom je slijedio tradiciju grobnih crkava. O tome svjedoči jedan dokument iz 1444. Godine u kojem se Gojčin Crnojević žali mletačkim vlastima u Kotoru i moli da se povrate sva oduzeta dobra manastirima i crkvama na Zetskom jezeru koje su gradili njegovi stari i drugi zetski gospodari i u kojima se svi oni sahranjuju.
Manastir Kom Crnojevića je upisan u registar zaštićenih kulturnih dobara 1949. godine kao spomenik kulture sakralne arhitekture - prve kategorije.
"Još je ranije utvrđeno da se na Komu izvode radovi na rekonstrukciji manastirskog konaka, za koji je projektnu dokumentaciju uradila stručna služba Zavoda, i da je tokom radova došlo do niza drastičnih propusta. Izvršena je rekonstrukcija jednog manjeg objekta pokrivenog mediteran-crijepom, koji je ozidan veoma aljkavo, sa malterom ružičaste boje i sa debelim spojnicama, što govori o potpunom epoštovanju konzervatorskih principa. Objekat je tada bio rekonstruisan samo na jednoj polovini svog gabarita, dok je danas njegova rekonstrukcija izvršena u potpunosti na način koji ne počiva na arhitektonskoj analizi, već na improvizaciji, što čini da on u potpunosti odudara od originalnih sačuvanih ostataka kompleksa. Gotovo svi otvori su promijenili svoje prvobitne izglede. Svi su dobili lučne završetke, naglašene ili sigom ili opekom, što takođe nije elemenat tradicionalne arhitekture", piše u informaciji Zavoda za zaštitu spomenika iz 2002. godine.Zavod donio rješenje: Da bi spriječio preuređenje manastira po njihovoj volji Zavod je, 2002. godine donio rješenje o obustavi radova i naložio SPC da u roku od četiri mjeseca sve vrati "u prvobitno stanje". Rješenja su upućena Mitropoliji, sekretarijatima za urbanizam opština Bar i Cetinje, Ministarstvu kulture, Ministarstvu uredenja prostora i Mlnistarstvu poljoprivrede.
I na tome se stalo. Barem kada su institucije u pitanju.
O odnosima države i Srpske pravoslavne crkve u Crnoj Gori početkom ovog vijeka možda najbolje govori slučaj koji se, krajem juna 2002. godine, desio na ostrvu Kom na Skadarskom jezeru, prilikom obilaska državne komisije.
Sveštenici SPC najurili komisiju: Zbog toga što su htjeli da slikaju izmijenjeni manastir, komisiju, sačinjenu od predstavnika nekoliko ministarstava i institucija, sa ostrva su najurili sveštenici SPC-a i njihove pristalice."Uspjeh" te državne komisije, je bio i da su uspjeli četiri mjeseca nakon otpočinjanja radova na ostrvu Beška, obiđu ostrvo i konstatuju kakvom su „uljepšavanju“ izloženi tamošnji zaštićeni spomenici kulture. Tom prilikom je stručna ekipa posjetila i ostrva Moračnik, Starčevo i Kom.
U informaciji Zavoda za zaštitu spomenika pobrojani su tada krupni građevinski radovi, preduzeti od strane Crnogorsko-primorske mitropolije SPC i na ovim ostrvima.
Šta je konstatovala Komisija: Nakon toga je i Komisija za utvrđivanje stanja nepokretne kulturne baštine od 31.05.2004. godine, obišla Manastir Kom. Tada je stručni tim konstatovao sljedeće stanje:
- Pristupna staza je uređena, ali na platou ispred porte su izgrađena još dva nova (manja) objekta od blok opeke, a veći je i omalterisan. Postoje i dva objekta zidana od betonskih blokova, na početku i kraju žičare , montirane za transport građevinskog materijala. Takođe, rekonstruisana je kapija na istočnom ogradnom zidu, zatvorena vratnicom od željezne rešetke.
- Južni krak konaka je završen i pokriven mediteran crijepom.
- Sjeverni krak konaka je produžen, a pristup je omogućen spolješnjim stepeništem. Pokriven je dvovodnim krovom sa prekrivačem od mediteran crijepa. Svi oluci i nadstrešnice su izvedeni od bakarnog lima.
- Između sjevernog i južnog kraka konaka, izgrađen je trijem, pokriven mediteran crijepom i završen trovodnim krovom. Istočnu stranu trijema formiraju četiri stuba, zidana u kamenu. Drvena konstrukcija trijema je urađena kvalitetno, od masivne jelove građe. Pod trijema je popločan lomljenim kamenim pločama u cementnom malteru, (oker i bež boje) u nepravilnom slogu, sa fugama, takođe, u cementnom malteru.
- U zapadnom dijelu konaka smještene su ekonomske prostorije.
- Primjedbe izrečene za crkvu 2002. godine, u smislu njene funkcionalne neusaglašenosti, (unošenje profanih funkcija), uklonjene su.
- Godine 1988., izvršena je djelimična (preventivna) konzervacija živopisa, kako onog iz 1470. godine u paraklisu , tako i živopisa iz druge polovine XVI vijeka u naosu crkve i na zapadnoj fasadi.
- Stolarija crkve je nova, (izrezbarena vrata sa novim mesinganim kvakama).
Tada je konstatovano da su na Komu izvedeni radovi na rekonstrukciji manastirskih konaka za koju je projektnu dokumentaciju uradila i odobrila stručna služba Zavoda. Nažalost i štetu spomenika, stručna služba Zavoda nije obaviještena o početku radova, niti je od nje tražena saglasnost za izvođenje radova.
Zbog toga nije bilo konzervatorskog nadzora, pa je došlo do niza propusta tokom izvođenja radova. Mali rekonstruisani objekat sa pokrivačem od mediteran crijepa, ozidan je veoma aljkavo sa upotrebom maltera ružičaste boje i sa debelim spojnicama, tako da objekat nimalo ne liči na manastirski konak, već potpuno odudara od originalno sačuvanih ostataka kompleksa.
Zavod zabranio gradnju: Tada je zbog navedenih nelegalnih radova Zavod donio Rješenje o obustavi gradnje i istovremeno nalog za uklanjanje izvedenih radova, br. Rješenja 02 – 368 od 4. 07. 2002. godine. Takođe je zbog brojnih nelegalnih i nestručno izvedenih radova, komisija predlažila izradu projekta resanacije stambenog dijela manastirskog kompleksa (konaci sa trijemom). I opet se tu stalo.
SPC je nastavljajući da se ne obazire na rješenja o zabrani izvođenja radova na Zaštićenim kulturnim dobrima u periodu nakon 2004. do danas, na Manastiru Kom, takođe bez saglasnosti službe zaštite, izvodila i završila brojne radove.
Dozidana je kula – zvonik, oslikana spoljašnost apside crkve Uspenja Presvete Bogorodice, u unutrašnjosti je urađen novi ikonostas kojim je zamijenjen ikonostas Đinovskih iz 1891, dozidana novoformirana kapija na ulazu u manastirski kompleks manastira Kom. Naravno sve to bez dozvola i konsultacija službi zaštite kulturnih dobara.
Manastir Starčevo sa crkvom posvećenom uspenju Bogorodice, najstariji manastirski kompleks podignut na ostrvima Skadarskog jezera, sagrađen je između 1376. i 1378. godine. Poznat je kao veoma plodan prepisivački centar, gdje se nalazi grob poznatog štampara Božidara Vukovića Podgoričanina.
Na ovom je manastiru, na osnovu projekta odobrenog od strane Zavoda, obavljena rekonstrukcija dijela konaka, čime su stvoreni uslovi za život kaluđera. No, čim je sveštenik došao počelo je "preoblikovanje" manastira.
Zavod za zaštitu spomenika kulture je, još 1999, konstatovao da se na Starčevu mimo propisa izvode građevinski zahvati:
"Sa crkve je uklonjen krovni pokrivač od kanalice i zamijenjen olovom; iz unutrašnjosti crkve uklonjen je originalni srednjovjekovni pod od cigala složenih u formi "riblje kosti" i zamijenjen je novim od rezanih kamenih ploča; ogoljeni zidovi su grubo omalterisani i po svemu sudeći u skorije vrijeme biće živopisani; manastirska porta je izgubila fizionomiju dogradivanjemkamenih terasa za potrebe bašte; izgrađeni su brojni potporni zidovi i formiran je trotoar oko rekonstruisanih konaka od sjajnih, uglačanih kamenih ploča..."
Nastavljena devastacija crkve: Devastacije koje su tada konstatovane nastavljene su, samo što je sada otpočeto sa preuređenjem izgleda i samog ostrva.
Kulturno-istorijske, arhitektonske i umjetničke vrijednosti Manastira, svrstavaju ga među značajnije sakralne spomenike kulture Crne Gore. Zbog arhitekture Manastirske crkve, koja zajedno sa drugim crkvama na Skadarskom jezeru iz vremena Balšića obrazuje zasebnu skupinu crkvenih spomenika u obliku trikonhosa, kao i zbog činjenice da je u srednjem vijeku bio važan prepisivački centar, čini ga jedinstvenim .
Stručnjaci su iznosili mišljenje da bi cilj svih budućih radova na manastiru Starčeva Gorica morao bi da bude u službi vraćanja njegove autentičnosti, te očuvanja izvedenih konzervatorsko - restauratorskih intervencija u toku 60 i 80 i 90 -tih godina prošlog vijeka.
Iz istih razloga mišljenja su da treba ukloniti kasnije, proizvoljne interpretacije, koje su izmijenile njegovu suštinu i osobenosti zetske arhitekture s kraja XIV vijeka.
U svakom slučaju današnji izgled Manastira Starčevo će tražiti mjere koji će podrazumijevati restauraciju - zamjenu olovnog krovnog pokrivača, autentičnom kanalicom kao i vraćanje unutrašnjosti Crkve u projektovano i izvedeno stanje od strane RZZSK iz sredine 80-ih godina XX vijeka, (podovi, živopis, ikonostas, mobilijar, stolarija). Zahtijevaće i uklanjanje pomoćnog objekta i ostave i svih ostalih neimarskih “dodataka” kojim je narušen izgled i važnost ovog kulturnog dobra.
Kako smo već rekli već od 1999.godine na manastiru Starčevo neovlašćeno se izvode građevinski zahvati koji drastično umanjuju kvalitete ovog kulturnog dobra. Ovi radovi su izvođeni bez konsultacije sa službom zaštite, bez izvršene analize objekta i bez projektne dokumentacije. Sa crkve je uklonjen krovni pokrivač od kanalice, i zamijenjen olovnim, a sve fasade su ponovo fugovane malterom drugačije boje od postojeće, čime se djelimično izgubila prvobitna tekstura zidova.
Posebno drastična degradacija je izvedena u unutrašnjosti crkve, gdje je uklonjen originalni srednjevjekovni pod od cigala složenih u formi “riblje kosti” i zamijenjen novim od rezanih kamenih ploča koje samo slogom oponašaju stari. Unutrašnji zidovi crkve su grubo omalterisani i pripremljeni za živopisanje. Manastirska porta je izgubila naslijeđenu fizionomiju, dograđivanjem kamenih terasa za potrebe formiranja bašta.
Izvještaj: Godine 2002., Komisija koju su činili građevinski inspektor, glavni i republički vodoprivrednii nspektor i direktor Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture su u Izvještaju o obilasku Manastira utvrdili brojne nelegalne i nestručne radove.
Nakon izvještaja Komisije, Zavod je Rješenjem br. 02-365 od 04.07.2002. godine, naložio Mitropoliji crnogorsko primorskoj da obustavi sve radove na zaštićenom kompleksu Manastira Starčevo na Skadarskom jezeru, koji se odnose na formiranje novog stepeništa sa podzidima uz zapadni zid konaka, i da u roku od 120 dana dovede kompleks u prvobitno stanje.
Da ovo Rješenje nije imalo pravne posljedice svjedoči i nalaz Komisije za utvrđivanje stanja nepokretne kulturne baštine Crne Gore, koju je 2004. godine formiralo Ministarstvo kulture i medija, u saradnji sa Ministarstvom zaštite životne sredine i uređenje prostora, Republičkim zavodom za zaštitu spomenika kulture Crne Gore i Regionalnim zavodom za zaštitu spomenika kulture Kotor. Nalazi ove Komisije su gotovo istovjetni.Radovi na manastiru, takođe bez saglasnosti službe zaštite su nastavljeni, oslikan je novi freskopis, sumnjivih likovnih kvaliteta. U svakom slučaju rad je "majstora" koji se ne bi mogao smatrati tumačem živopisa XV vijeka. Freskopis je završen 2009. godine, o čemu svjedoči natpis na zidu iznad zapadnih vrata naosa:
U IME OCA I SINA I SVETOGA DUHA S BLAGOSLOVOM NJEGOVOG
PRVOSVEŠTENIKA ARHIEPISKOPA CETINJSKOG I MITROPOLITA CRNOGORSKO –
PRIMORSKOG
AMFILOHIJA ŽIVOPISA SE OVI HRAM ŽIVOTONOSNOG ISTOČNIKA RUKOM MILOŠA
RAŠKOG I IZDIVENIJEM MONAHA GRIGORIJA OD ROŽDESTVA GOSPODA I
SPASA NAŠEGA ISUSA HRISTA DG 2009
Stručna i laička javnost je smatrala i opominjala kako tada, tako i danas da će ove neimarske megalomanije i izvođenje radova na ovim objektima bez valjane dokumentacije neminovno dovesti do povrede njihove izvornosti. Posebno štetni za ovaj jedinstveni i autohtoni segment crnogorske kulturne baštine su nelegalni radovi koji se još uvijek izvode sa namjerom unošenja elemenata koji joj istorijski i kulturološki nijesu svojstveni.
(Autor je diplomirao na Kulturološkom fakultetu na Cetinju 1991. godine. Kao slikar-konzervator, više godina radio je na konzervaciji i restauraciji štafelajnog slikarstva, kao i fresaka i mozaika. Kao saradnik Zavoda za zaštitu spomenika bio je angažovan na obnovi više crkava i manastira u Crnoj Gori, Srbiji i na Kosovu)
