Kotorska knjižara „Uliks“, otvorena je 1994. godine, na adresi Stari grad 375. Tu je sve za savremene ljubitelje knjige u Kotoru počelo, a ovih dana i završilo.
“Uliks” je nakon dvije i po decenije stavio ključ u bravu. Odgovarajući na pitanje šta je grad bez knjižare dosadašnji vlasnik Vojislav Vojo Vukčević rezignirano je odgovorio da misli da Kotor već dugo nije grad, po njemu je Kotor postao destinacija.
Možda ova vijest i ne bi izazvala pažnju da se radilo o nekom drugom gradu. Jer ako se za neki grad u Crnoj Gori može reći da je najpoznatiji crnogorski grad po pitanju kulture i kulturnih znamenitosti, onda je to sasvim sigurno Kotor.
Kotor je svakom posjetiocu vjekovima bio izazov, kao grad velike kulturne vrijednosti sa starovjekovnim spomenicima kulture, kakve su u prvom redu njegove crkve i katedrale, kao i slike, skulpture i knjige koje se nalaze u njima. Svjedočeći o viševjekovnom kulturnom pregalaštvu ovih prostora. Ta kulturna istorija se može pratiti na svakom koraku kroz Stari kotorski grad .
U njemu su sačuvani tragovi ilirske i rimske kulture, preromanike, romanike, gotike, renesanse, baroka. Stari grad Kotor spada među mediteranske gradove s najbolje sačuvanom srednovjekovnom urbanom cjelinom od XII do XIV vijeka i uvršten je u listu svjetske kulturne baštine pod zaštitom UNESKO-a.
Vještina štampanja: Vještinu štampanja knjiga Crnogorci su rano upoznali. Štamparstvo je u Evropi nastalo sredinom 40-ih godina XV vijeka. Pronalazač nove vještine štampanja knjiga bio je njemački štampar Johan Gutenberg (oko 1399-1468). Godine 1465. štamparska presa prešla je Alpe i nastanila se u Italiji, odvojenoj od Crne Gore Jadranskim morem. Upravo su iz Italije štampane knjige stizale u Crnu Goru.Nije slučajno što je teritorija savremene Crne Gore bila bogata inkunabulama - knjigama štampanim u Evropi od početka štamparstva do 31. decembra 1500. godine i paleotipima, knjigama štampanim u prvoj polovini XVI vijeka. Kotor je dao svoj nemjerljiv doprinos toj književnoj zaostavštini.
Iako je Kotor poznat kroz cijelo trajanje po svojim štamparima i književnoj ostavštini, i za njega je isto tako karakteristično mali broj sačuvanih knjiga iako je produkcija bila prisutna. Na području Boke Kotorske, odakle su i Andrija J.Paltašić-Kotoranin, najstariji crnogorski štampar, zajedno sa Šimunom Kotoraninom (o čijim štamparskim pregnućima nemamo pouzdanih dokaza) iz sredine XV vijeka, i Jerolim Zagurović-Kotoranin iz prve polivine XVI vijeka, i gdje je inače cirkulisala poglavito latinska i italijanska knjiga, koliko nam je poznato nemamo sačuvanu ni jednu knjigu iz njihovih štamparija, kao i malo sačuvanih knjiga iz produkcije Frančeska Andreolija štamparije, koja je radila u Kotoru od 1798. do 1802. godine.
Takođe vremenom su i bokokotorske biblioteke vremenom stradale... Jedna od najpoznatijih - Franjevačka biblioteka, koja datira od XVI vijeka, prema podacima austrijskog naučnika Ernesta Goldšmita 1914. godine imala je 101 inkunabulu u osamdeset volumena, dok danas, prema podacima Ignjatija Zlokovića, ima svega 50, što znači da je nestalo više od polovine.
Gramatikalna škola: Teško da bi se bez pisane i štampane zaostavštine Kotora dobio kompletan pregled i presjek političke, ekonomske i kulturne istorije grada u rasponu od IX do XIX vijeka, i to grada u kome je, na primjer, krajem XIII vijeka počela da radi Gramatikalna škola, najstarija u Crnoj Gori, grada u kome su u toku XIV vijeka stvoreni začeci gradskog Statuta, u kome su radili ljekari i apotekari, stvarali slikari, vajari i pjesnici, grada iz koga je 20 godina poslije Gutemberga potekao prvi naš štampar, i tako dalje …A danas i Kotora, koji je ostao bez jedine knjižare u viševjekovnom starom gradu.
Može se pročitati da se istoričari uglavnom slažu sa činjenicom da je za Kotor najvažniji period Srednjeg vijeka, s obzirom da je Kotor tada doživio veliki ekonomski procvat. Snažno razvijena ekonomija ubrzo utiče na još bolji razvoj prosvjete, te izuzetan napredak kulture, umjetnosti, građevinarstva.
Već od kraja XIII vijeka u Kotoru radi gramatikalna škola iz koje je iznikla plejada humanističkih pisaca i naučnika.
Prvi humanistički pisci pomiju se na prelazu iz XV u XVI vijek. O njima se konkretno ne zna mnogo, te im ni djela koja su autorizovali najčešće nijesu sačuvana.
Nesumnjivo najpoznatiji je pjesnik Bernard Pima, potomak stare i nadaleko poznate kotorske plemićke porodice Pima. Sačuvano je tek nekoliko njegovih stihova na latinskom, pisanih Ciceronovim jezikom.
Zatim, kotorski plemić s kraja XV i prvih decenija XVI vijeka Trifun Bizanti, te kotorski patriciji braća Vicko i Dominiko Buća.
Kao stampar i izdavač knjiga, među poznatijima, pominje se kotorski vlastelin Jerolim Zagurović.
Kada je u pitanju kotorska renesansa književnost valja pomenuti Đorđa Bizantija, koji već 1532. u Veneciji štampa stihove na italijanskom i latinskom.
Ipak, najpolodonosniji renesansni poeta je Kotoranin Ludovik Paskvalić (1500 – 1551). Uz prethodnu dvojicu, XVI vijek u Kotoru obilježio je i pjesnik Ivan Bona Borilis.
Teološki pisci: I teološki pisci obilježili su Kotor. Jedan od najznačajnijih je Luka Bizanti.
Tako da u XIII i XIV vijeku Kotor ima svoju apoteku i ljekare, zlatare, kovače oružja i kovačnicu novca, biblioteku, klasično obrazovanje, teologe, komunalno uređenje grada i Statut, notarske knjige… Danas u starom gradu nema ni jedne knjižare, niti interesovanja za nju…
Očigledno su ta vremena interesovanja za knjigu davno prošla. Danas je Kotor - destinacija.
Sad, ne znam tačno zašto, ali je možda za kraj ove priče važno spomenuti i dvije podgoričke “kulture” kojih više nema. Bioskop Kultura i Knjižara Kultura koji su dugo trajali i bili orijentiri generacijama podgoričana.
Ali može biti, gledajući na njihov nestanak danas, da im se zbog imena nije dalo da preteknu. Tu, među nama…
Ivan KERN
