O ranim Slovenima sam već opširno pisao na Analitici u tekstu pod naslovom "Kakvi su stvarno bili stari Sloveni". Grbalj je, naravno, u ranom srednjem vijeku i kasnije, bio u sastavu Dukljanske države.
U srednjem vijeku i Albanci su naseljavali u Grblju: Pošto su neđe oko 1185. godine Nemanjići osvojili Duklju, Grbalj je pod njihovom vlašću bio do početka 14. vijeka, kada ga je kralj Milutin Nemanjić ustupio autonomnom gradu Kotoru, nije poznato pod kakvim uslovima - da li ga je poklonio ili prodao.
Dokumenta iz Kotorskog arhiva iz 13. i 14. vijeka prepoznaju u Grblju Slovene i Albance, a u neposrednoj blizini Grblja, npr u Lješevićima, Bogdašićima na Vrmcu, Njegušima… živjeli su Vlasi.
Đurđica Petrović, profesorica na Beogradskom univerzitetu piše: "Pitanje je da li je u razmatranom vremenu još bilo potomaka predslovenskog, delimično ili potpuno romanizovanog stanovništva, sloveniziranog ili albanizovanog. Pojedina neslovenska imena ukazivala bi da ih je bilo još u prvoj polovini XIV veka, npr. Makoril, Peroçan, Luko(vić), Puko(vić), Belan, u ikavskoj varijanti Bilan Skark(vić). Ni u jednom raspoloživom dokumentu nema pomena o prisustvu Vlaha u Grblju, iako ih je bilo u susedstvu Grblja (Lješevići, Njeguši, i dr). Među Grbljanima čija su imena zapisana u Kotorskim listinama preovladavala su slovenska imena, ista ili slična kao ona koja su notirana u srednjevjekovnim dubrovačkim arhivskim knjigama." (Đurđica Petrović, Grbalj i Grbljani u XIV veku, Grbalj kroz vjekove, Školska knjiga, Novi Sad, 2005, str 394)
Lješevići u kojima su živjeli Vlasi danas su u sastavu Grblja.
Krajem 13. i početkom 14. vijeka uslijed nesmetanog prirodnog priraštaja Albanci su zbog skučenh prirodnih resursa u planinama i svojim izvornim krajevima u kojima su živjeli, masovno počeli da naseljavaju ravničarske predjele, naravno i zetsko-bjelopavlićku ravnicu. Da bi se prehranili i preživjeli, iz statusa slobodnih stočara morali su prelaziti u status zavisnih seljaka - ratara. Tako su se u 14. i 15. vijeku naseljavali i u Grbalj.
Prof dr Nevenka Bogojević-Gluščević piše:
“Grbalj je u XIV vijeku, osim opštinskim podanicima Slovenima, Župljanima koji su se u trenutku podjele Grblja nalazili na zemlji, bio naseljen i neslovenskim stanovništvom, Albancima i doseljenicima iz drugih krajeva. . . Albanci i drugi „došljaci“ su prilikom naseljavanja sklapali sa patronom ugovor o stupanju u posadništvo. Ugovorima, kako se može utvrditi na osnovu jedne isprave iz 1332. godine, predviđena su ista prava i obaveze posadnika prema patronu kao i u ugovorima o stupanju u posadništvo u kotorskom distriktu. Doseljenik je obavezan ''venire et stare in sdrebo in Gherbili sicut alli Possanici''.
Sudeći po žalbama protiv Kotorana koji su početkom XV vijeka Grbljani uputili venecijanskim vlastima može se zaključiti da su Grbljani 'zbog dolaska ljudi i naseljenika iz drugih krajeva' imali dosta problema, jer su, kako se kaže između ostalog, u jednoj žalbi iz 1428. godine, ''patroni zemalja uvodili u njihove kuće te doseljenike s obzirom da su od njih dobijali više, htjeli su čak i zemlje koje obrađuju Grbljani ustupiti njima''. Da je takvih teškoća zaista bilo, zaključujemo i iz propisa kotorske opštine iz 1339. godine kojim se izjednačava položaj svih stanovnika u Grblju, u pogledu obaveza prema opštini. Sam naslov odredbe ''De Arbanenses et Sclavi qui stentin Zoppa de Gherbili'' ukazuje da su do tada Albanci razlikovani od Župljana... “ (Nevenka Bogojević-Gluščević, Svojinski odnosi na nepokretnostima u Grblju u XIV vijeku, Grbalj kroz vjekove, Školska knjiga, Novi Sad, 2005)
Naravno, osim ove dvije naučnice i svi drugi naučnici koji se bave Grbljanima u srednjem vijeku, kao npr Božidar Šekularac, navode u tom dijelu Boke prisustvo Albanaca. Danas Grbljani i ne sanjaju da su etnički Albanci živjeli u Grblju još prije 700 godina i da među današnjim Grbljanima ima onih koji su albanskog porijekla.
Bune starih Grbljana protiv Kotora: Prema dokumentima iz kotorskog arhiva Grbalj se tokom 14. i početkom 15. vijeka praznio, seljaci su se iseljavali u Apuliju (danas pokrajina Pulja u Italiji), odlazili su na zanate u Dubrovnik i nijesu se vraćali, a na zemlju koju bi ostavili više se nijesu ni imali pravavratiti. Zato je kotorska opština naseljavala nove ljude na grbaljsku zemlju. Ako su se Albanci još u 14. vijeku naseljavali na grbaljsku zemlju, teško je povjerovati da je došlo do drastične etničke promjene na teritoriji tadašnje Zete, te da su se Sloveni opet tako namnožili ibili naseljavani na ispražnjene djelove Grblja. Kotorani su na grbaljsku zemlju početkom XV vijeka naseljavali - ili Vlahe ili Arbanase.
Moramo imati na umu, seljaci u Grblju bili su slobodni seljaci, mogli su otići sa zemlje, napuštiti je kad su htjeli, sve sporove između seljaka uGrblju i vlasnika zemlje rješavao je sud u Kotoru i ne postoji zabilježen slučaj da je vlasnik zemlje sam sudio svom seljaku (koji mu jeradio na zemlji i sa te zemlje mu plaćao zakupninu). Ovo nema nikakve veze sa položajem seljaka u srednjevjekovnoj Nemanjićkoj Srbiji, đe seljak nije smio da ode sa zemlje, bio je - skoro pa u ropskom položaju. Takođe, seljaci u Grblju su održavali zborove (što je smetalokotorskim vlasnicima zemlje, koji su tražili da im prisustvuju), a po zakoniku kralja Dušana sebrovima je bilo strogo zabranjeno da zboruju. Logično bi bilo da su zborovanje stari Grbljani naslijedili od arbanaškog i vlaškog elementa svoje zajednice, jer su Vlasi i Arbanasi bili slobodni ljudi u planinama, mada, možda je ta tradicija zborovanja Grbljanima ostala i od dukljanskih Slovena.
Početkom 15. vijeka ljudi arbanaškog i vlaškog porijekla sigurno nije bilo malo među stanovnicima Grblja.
Kad su plemići grada Kotora od kralja Milutina preuzeli Grbalj i među sobom podijelili zemlju, nametnuli su dosta teže uslove seoskom zavisnom stanovništvu nego što ih je ono imalo pod Nemanjićima. Nemanjići su imali ogromne prihode iz rudnika srebra i zlata i nijesu se trudili da maksimalizuju prihode iz Grblja, dok je Kotoranima Grbalj bio glavni izvor prihoda pa su u 14. i 15. vijeku jako opteretili njegovo seosko stanovništvo.
Stari Grbljani su u prvoj polovini 15. vijeka podigli tri bune protiv svoje vlastele. Prve dvije bune su riješene na miroljubiv način bez skoro ikakvih revanšizama od strane Kotorana i Mlečana (Kotor je prešao pod mletačku vlast 1420. godine).
Slom starih Grbljana, februara 1452. godine: Treću bunu Grbljani su protiv grada Kotora (samim tim i protiv Mletačke republike), podigli u ljeto 1448, kad je vojska srpskog despota Đurđa Brankovića došla iznad Grblja. Ova pobuna je bila žestoka i krvava. Trajala je skoro 4 godine, a stari Grbljani su često držali i Kotor pod opsadom, ubijali su plemiće i uništavaliimanja seljaka iz okoline grada – onih seljaka koji su bili vjerni gradu Kotoru. Pobuna je tako dugo trajala, jer Veneciji u smutnim vremenima gušenje te pobune nije bio ključni zadatak, Mletačka Republika je imala druge prioritete, svoje galije je slala na druga žarišta.
Akademik SANU Momčilo Spremić piše da su početkom 1450. izaslanici iz Kotora išli u Veneciju i molili pomoć, pa piše: ''Da bi uspeh bio siguran predlagali su da se o trošku kotorskeblagajne dovede do hiljadu ‘Morlaka i drugih’'', koji će za kratko vreme ugušiti pobunu.” (Grbalj kroz vjekove, Školska knjiga, Novi Sad, 2005, str 205,)
Dakle, Kotorani ne traže u pomoć "srbske vitezove” (one iz pjesama Vuka Karadžića), već traže Morlake, Crne Vlahe, etnicitet koji je zatrt i sakriven saglasjem Garašaninove i hrvatskenaučne istoriografske elite. Đe su živjeli ti Morlaci? Bilo ih je u okolini Kotora, ali i na teritoriji današnje Stare Crne Gore, na Cetinju i okolini, đe njihovi potomci i danas žive.
Kako piše Momčilo Spremić u istom tekstu, kotorski plemić Nikola Bolica je krajem 1451. izjavio da su se pobunjenici „ugojili od kotorske krvi”.
Konačno, Venecija i grad Kotor napravili su dogovor i sporazum sa Stefanicom Crnojevićem (otac Ivana Crnojevića) da on uguši pobunu. Stefanica je od Mletačke republike tražio da bude njen „generalni kapetan u Zeti”, tražio je godišnju platu od 600 zlatnih dukata, imao je i druge zahtjeve. Sve njegove zahtjeve Venecija je prihvatila, ali je kao prvo tražila da se odmah skrši pobuna Grbljana. Početkom februara 1452. Stefanica se u Kotoru zakleo na vjernost Mletačkoj Republici, a veći dio svoje vojske – pod komandom sina Đurđa, ostavio je da čuva prilaze od mogućeg nadiranja despotove vojske. Zatim je Stefanica uspio da domami 80 grbaljskih pobunjenika prevarivši ih, obećavajući im da će između njih i Venecije posredovati za mir. Vezao ih je i odveo u Kotor, đe je knez Kotora trideset trojicu osudio na smrt i odmah objesio.
Pa piše Spremić, iz iste knjige:
„Onda je Stefanica, sa nešto svojih ljudi i sa Vlasima iz okoline Kotora ‘za malo dana’ (‘per pochi quelli zorni’), u drugoj polovini februara, opljačkao i popalio Grbalj. Kotorski knez je, za primer drugima 3. marta 1452. osudio oko 200 odraslih muškaraca i njihove sinove, starije od 12 godina, na trajno progonstvo. Ako bi se ikada vratili na u Grbalj ili na kotorsku teritoriju, čekala bi ih vešala. Sa grbaljskog zgarišta, begunci su se dubrovačkim brodovima prebacivali u Apuliju. Kotorski knez je Grbljanima koji su ostali oprostio ‘uvrede’, ali su svi muškarci stariji od 14 godina morali u roku od osam dana da dođu u Kotor i zakunu se na vernost. Oni koji ne dođu smatrani su pobunjenicima. Demografska slika Grblja već je bila izmenjena. Proterani su ne samo starešine domaćinstava već i njihovi sinovi i braća. Na zgarištima su ostale žene sa kćerkama i sinovima mlađim od 12 godina. Tom življu odmah je povećana osnovna dažbina po ognjištu s jednog perpera na jedan dukat, što je bilo tri puta više. Kotorani su poslali dva svoja vlastelina da, kao i ranije, upravljaju Gornjim i Donjim Grbljem. Oni su pazili da seljaci izvršavaju svoje obaveze i da ne održavaju zborove.” (Momčilo Spremić, Grbalj i srpska despotovina (1421-1459), Zbornik „Grbalj kroz vjekove”, Školska knjiga, Novi Sad, 2005, str. 207)
Ferdo Gestrin takođe piše o bijegu starih srednjevjekovnih Grbljana u Italiju 1452. godine: „Nakon završetka pobune u Grblju (1452) kmetovi kotorskih plemića sa tog područja Crne Gore masovno su bežali lađama iz Dubrovnika i Budve u Apuliju.” (Migracije Slovena u Italiju kroz vekove, Istorijski časopis XXXI, Beograd, 1984)
Tako je završena priča o starim Grbljanima, koji su bili mješavina Slovena, Arbanasa i Vlaha. I to je kraj priče o etničkim Slovenima u Boki Kotorskoj, koji su i u tom dijelu zapadnog Balkana uništeni u haosu koji su izazvali Turci upavši na Balkan u 14. vijeku. O katastrofi Slovena na Iliriku (zapadnom Balkanu) opširno sam pisao u tekstu "Kako je etnički preoblikovan Balkan" koji je na ovom portalu objavljen 5. X 2013. i to je takoreći jedini tekst na internetu koji obrađuje taj prećutani dio prošlosti ovih prostora.
Svakako, i poslije raseljavanja Grblja 1452. i danas, u Boki Kotorskoj ima ljudi koji su slovenskog porijekla, ali Sloveni poslije 15. vijeka kao homogena etnička grupa više na tom području nijesu postojali.
Od ugušenja pobune 1452. poluprazni i spaljeni Grbalj naseljavaju skoro isključivo Crnogorci i nešto malo Hercegovci.
Poslije srednjeg vijeka Grbalj naseljavaju Crnogorci i u manjem broju Hercegovci: Imamo iz 1657. godine izričit pomen etničkih Vlaha (venecijanski - Morlaci) u Grblju, prikazao ga je Gligor Stanojević u knjizi "Crna Gora u XVI i XVII vijeku". Knjigu je priredila Milica Stanojević, a objavio cetinjski Obod, 2007. godine. Na strani 87. kaže kako je generalni providur u Kotoru zaveo neke mjere i: "Dozvoljava se trgovina Morlacima iz Bjelica, Pješivaca, Grblja i Zalaza. Međutim niko iz navedenih mjesta ne može ulaziti u grad.” (str 87)
Nema više Arbanenses i Sclao, kao u dokumentima iz 13. i 14. vijeka.
Sava Nakićenović u monografiji "Boka" 1913. godine piše (reprint CID, 1999, str 114), da u Grblju ima 48 starinačkih bratstava među kojima recimo navodi i bratstva Ercegoviće i Ćekliće. Kako ova bratstva mogu biti starinačka, kad im prezimena jasno kazuju odakle im je predak došao, nije jasno, možda su mnoga "starinačka" bratstva u Grblju, zapravo svojim pozivanjem na starinu željela da dobiju veća prava u plemenu. Zatim, na strani 118 iste knjige navodi da je iz Hercegovine 7 bratstava (on ih zove "plemena"), iz Crne Gore je 57 bratstava, i iz Boke je 19 bratstava.
Od ovih 19 iz Boke, opet je vjerovatno bar polovina iz Stare Crne Gore, proces seljenja stanovnika podlovćenskog kraja u Boku, traje od srednjeg vijeka. U vezi sa tim, akademik SANU Momčilo Spremić piše o nekim selidbama tokom 15. vijeka: "Oni iz manjih primorskih mesta selili su se u veća. Tako su Barani prelazili u Dubrovnik, žitelji Zete na Pelješac, Luštičani u Konavle, Njeguši, Cuce, Ćeklići u Boku Kotorsku...” (Momčilo Spremić, Despot Đurađ Branković i njegovo doba, Beograd, 1999)
Dakle, bar 50% bratstava u Grblju je iz Stare Crne Gore, Grbljani su jedno obično crnogorsko pleme, koje ima identično porijeklu, tradicije, običaje, mentalitet, kao i neko bratstvo iz npr. Cetinjskog plemena. U Grblju je bio jak kult Ivana Crnojevića što pokazuje da su Grbljani ništa drugo do doseljeni Crnogorci. Evo što Nakićenović kazuje za ribarsko naselje Bigovo, navodi predanje, iako nije tačno (Bigovo se u dokumentima pominje još 1332), ono pokazuje narodni duh Grbljana: "Ovo je mjesto Ivan-beg poslije jako zavolio, te je tu ljetovao. Otud se i zove Bigovo (Begovo). Ivan-beg je odbranio opet Grbljane, kad se 1489. pobiše sa Mlečićima oko granica, te su tad tačno bile označene grbaljske granice." (ista knjiga Nakićenovića, strane 115 i 116)
Rus Bronevski je početkom 19. vijeka zapisao: "Stanovnici Grblja se odijevaju isto kao i Crnogorci”. (Vladimir Bronevski, Zapisi o Crnoj Gori i Boki, Cetinje, 1995, strana 87)
Grbljani su učestvovali i u Bitki na Carevom Lazu, 1712. godine, o tome piše Marko Šovran u istom zborniku u kom su radove objavili Đurđica Petrović, Nevenka Bogojević-Gluščević i Momčilo Spremić. Razumljivo je da su učestvovali u Bitki na Carevom lazu, tamo su se protiv Turaka borili sa svojim rođacima iz Stare Crne Gore.
U tekstu "Istorijski izvori kažu - prije 19. vijeka nema Srba u Boki" sam na osnovu 25 knjiga sa istorijskim izvorima, pokazao da u Boki nema pomena o srpskoj narodnosti prije 19. vijeka, među knjigama koje sam naveo nalaze se i na hiljade ćiriličnih dokumenata.
Grbljani su jedno od plemena crnogorske nacije, danas su dobrim dijelom posrbljeni zahvaljujući marljivom i udarničkom propagandnom radu popova SPC kojima je u Crnoj Gori zadatak svih zadataka - posrbiti Crnogorce, a Hrist im je samo maska za tu - glavnu djelatnost.
Kao što su Sloveni doživjeli slom u Grblju krajem srednjem vijeka, tako su to isto doživjeli i u drugim krajevima zapadnog Balkana. Sredinom 18. vijeka Slovena/Srba u Srbiji praktično više nije bilo, nekoliko sam puta pokazivao dokumenta koja su citirali srpski akademici Vasa Čubrilović i Radovan Samardžić, oni kažu da je Srbija (sa Kosovom), 1740. godine imala svega nekih 50-60.000 stanovnika.
U 19. vijeku u mnogim krajevima zapadnog Balkana izmišljeni su "narodnosni Srbi", cilj je bio pravljenje velike nacije, po uzoru na druge nacionalne pokrete u Evropi.
