Kako se može pročitati u okolini Podgorice naročito u brdovitom pojasu Jezera, u pećinama i okapinama, pronađeni su mnogobrojni materijalni ostaci koji svjedoče da početak ljudskog života na ovim prostorima potiče još od najstarijih praistorijskih epoha.
Metalno doba karakterišu nadgrobni spomenici tumuli, kameni oko Humskog zaliva i zemljani u atarima sela Mataguža i Gornjih Vukovaca.
Ilirsko-helenističkom i rimskom periodu, od sredine III - I v.s.e. pripadaju gradine Samobor u Hotskom zalivu i Balšin grad kod Ponara. Iz istog perioda su zakonom zaštićeni arheološki lokaliteti Oblun u Gornjem blatu, nekropola Velje ledine u starom Gostilju i Mljace u Matagužima sa lokacijama Crkvine, Ćurići i Kremenjača.
Periodu antike pripisuju se Ploča blizu izvora Vitoja u Humskom zalivu, Kirza kod Sukuruća, Mala Mrka kod Mataguža, Durovina blizu Gostilja.
Srednjevjekovna arheologija zastupljena je u većem broju nekropola, utvrđenja, manastirskih kompleksa i crkava.
Tu je otkriven značajan arheološki pokretni materijal, do kojeg se došlo tokom dosadašnjih istraživanja, među kojim je veliki broj metalnog nakita, keramičkih posuda, ratne opreme, novca...
Grad srušen za vrijeme Turaka: Ne postoje precizni istorijski podaci o periodu nastanka kulturnog dobra Balšin grad, iako predanje ukazuje da su Balšići sagradili grad na ovom mjestu. U periodu turske dominacije grad je srušen, a na njegovim ostacima su podignuti novi objekti. Dominantna pozicija brda Balšin grad bila je od strateškog interesa u praistoriji i srednjem vijeku, a fortifikacioni objekti u njemu su bili dio sistema odbrane koji je kontrolisao zetsku ravnicu.Govoreći o značaju toponima u preciznijem datovanju istorijskih objekata i događaja Vukić Pulević i Novica Samardžić su u svom radu „ CRNOJEVIĆI, BALŠIĆI I PETROVIĆI U TOPONIMIJI CRNE GORE“ zapisali:
"Tokom podužega rada na sakupljanju i izučavanju toponima i legendi vezanih za dinastiju Crnojevića zapazili smo i toponime koji se povezuju s dinastijom Balšića, koja je Zetom / Crnom Gorom vladala prije Crnojevića. Uzgred smo neke od tih toponima zabilježili i prikazujemo ih u ovome prilogu, računajući da mogu poslužiti kao inspiracija i podsticaj budućim onomastičarima da te značajne probleme temeljitije izuče.
U svakom slučaju onomastička građa ove vrste može poslužiti kao svojevrsna dopuna istorijskim izvorima, arheološkim nalazima i upoznavanju bogate graditeljske baštine koju su u nasljeđe ostavili neimari iz vremena vladavine Balšića. I ovđe, kao i kod Crnojevića, postoje toponimi s realnim istorijskim utemeljenjem, kao što su nazivi nekih lokacija sa sakralnim objektima, kućama-kulama i dr. S druge strane, neki su toponimi plod mašte i označavani su na osnovu legendi i predanja, ali i kao takvi predstavljaju zanimljiva svjedočanstva o vremenu kad su nastajali i motivima imenovanja. Moguć je i transfer: da je toponim nazvan po nekome drugom Balši ili Baoši, a da je kasnije prenesen na vladare iz dinastije Balšića. Sve to usložnjava istraživanja koja zahtijevaju multidisciplinarni prilaz, kako lingvista, tako i istoričara, arheologa, geografa i dr".
Oni su za toponim i tvrđavu Balšin grad, Bašin grad zapisali da je uzvišenje s ruševinama staroga utvrđenja, na Ponarskoj gori iznad sela Ponari, Zeta. Njega su po predanju gradili Balšići.
Tako da se danas za kulturno dobro tvrđava Balšin grad koje se nalazi na vrhu istoimenog brda, najčešće navodi da je ime dobila po poznatoj dinastiji Balšića koja je upravljala Crnom Gorom (Zetom) tokom XIV i početkom XV vijeka. Nažalost, o samoj tvrđavi zbog dosadašnje neistraženosti nema puno istorijskih podataka, ali je očigledno da je u doba vladavine Balšića imala važno mjesto u kontroli većeg dijela jezera, kao i doline Zete, s obzirom na njenu dominantnu poziciju u odnosu na Skadarsko jezero.
O njenom značaju i hronologiji postanka i trajanja najvjerovatnije će svjedočiti rezultati ako se nekad izvrše sistematska arheološka i konzervtaorska istraživanja, sa ciljem otkrivanja svih arhitektonskih ostataka, definisati hronologiju po kulturnim stratumima. Do sada ih nije bilo i otuda i mnogobrojne nepoznanice vezane za ovo kulturno dobro.
Zaboravljeni grad: Danas se iznad sela Ponari u Zeti nalaze, može se slobodno reći, zaboravljeni i zapušteni ostaci utvrđenja Balšića grad. Na lokalnom putu Vukovci-Ponari je postavljen putokaz sa natpisom Balšin grad, a do tvrđave sa dolazi teško prohodnom stazom označenom planinarskim znacima.Prilaz brdu - tvrđavi Balšin grad iz Podgorice je isti kao za Žabljak Crnojevića. Po prolazu naselja Vukovci i Kurioci nailazite na raskrsnicu sa koje se pravo nastavlja za centar Ponara, a lijevo - preko mosta, odvaja se put do Žabljaka Crnojevića. Balšin grad je upravo brdo iznad Ponara i ovog mosta.
Staza do brda - tvrđave Balšin grad kreće sa puta za Ponare i Žabljak Crnojevića prije mosta. Postoji slabo vidljiva markacija i drvena tabla. Staza uglavnom prati pješačku, pastirsku stazu. Ne treba napominjati da je nepregledna, a dijelom je zarasla u šiblje.
Stazom se stiže do livade u dolini između vrhova Balšin grad i Šćepanova glavica. U dolini sa lijeve strane se pruža pogled na vrh Balšin grad koji je jasno vidljiv.. Kosom padinom idući naviše u pravcu vrha stiže se do ostataka Balšinog grada. Na vrhu Balšin grad postoji manja zaravan sa ostacima srednjovjekovne tvrđave.
Sa vrha je odličan pogled na Skadarsko jezero, Žabljak Crnojevića, Lovćen, Vrsutu, Rumiju, Vranjinu, Prokletije, rijeku Moraču, Zetsku ravnicu, naselje Kurioci, Šćepanovu glavicu, Oblun, Malo blato, Bobiju, Ponare..
Na lokalitetu, koji ima dominantan položaj u odnosu na Skadarsko jezero i zetsku ravnicu, kako smo već rekli nalaze se ostaci srednjovjekovnog fortifikacionog objekta, u vidu manje trapezoidne fortifikacije. U jugozapadnom i sjeverozapadnom uglu bedema nalazi se po jedna kružna kula, dok je treća na sjeveru, najvjerovatnije bila kvadratnog oblika . Istočni bedem je očuvan u visini temelja , dok je zapadni očuvan malo više. U jugozapadnom uglu fortifikacije nalazi se prolaz sa stepeništem.
Bolje očuvani ostaci utvrđenja ukazuju na period turske dominacije, dok mjestimično sačuvani stariji zidovi ukazuju na period Balšića. Istočno od srednjovjekovnih objekata nalazi se suvozid, za koji se misli da je moguće bio dio praistorijske fortifikacije.
Na samom platou prilikom jednog od posljednjih rekognosciranja, pronađeni su fragmenti praistorijske i antičke keramike.
Tako da se odmah prepoznaje nezavidna sudbina ovog kulturnog dobra prepuštenog zaboravu od ljudi i vremena. Vidi se da se njegova zaštićena okolina nalazi u lošem stanju, kulturno dobro je teško dostupno, a prilazna staza je zapuštena i zarasla u nisku divlju vegetaciju, fortifikacija je u lošem stanju očuvanosti, konstruktivno nestabilna i podložna daljem propadanju. Zidovi, zarasli u sitno rastinje divlje vegetacije, očuvani su u donjim zonama, a na istočnoj strani samo u nivou temelja.
Pod zaštitom od 1950. godine: Ipak originalni i primarni oblici, kao i sačuvano prirodno okruženje, daju ovom kulturnom dobru svojstvo autentičnosti tako da iako je kulturno dobro u lošem stanju, može se reći da je sačuvalo značajne elemente po kojima je prepoznatljivo i zbog kojih je rješenjem broj 682 od 04.08.1950. godine, stavljeno pod zaštitu.Već i sama mogućnost dokumentovanja kulturnog dobra i veza sa vladarskom porodicom Balšića, čini da Balšića grad već posjeduje istorijski značaj i trebalo bi da ima više interesovanja za njegovu sudbinu. Trenutno – nema.
Posebno interesovanje zaslužuje s obzirom na to da ovo kulturno dobro sadrži materijalne ostatke pojedinih istorijskih epoha, i da nije arheološki istraženo, čime Balšića grad ostaje nepoznanica za svoje današnje savremenike . Već smo rekli da se na ovom kulturnom dobru evidentirane helenističke fortifikacije, ali i one iz XV vijeka, koje bi kad bi bile istražene mogle da se prezentiraju sa istovremenim kulturnim dobrima iz njegove okoline, kao što su Oblun i Žabljak Crnojevića.
Danas su to zapušteni istorijski kompleksi koji su uvršteni u spomeničke vrijednosti nacionalne važnosti. Kao takvi prepoznati i zaštićeni.
Još je 2011. godine sačinjena Državna studija lokacije Žabljaka Crnojevića kojom se predlagalo korišćenje naselja i njegove okoline kao razvojnog punkta, kroz aktiviranje kompleksa u okviru zidina srednjevjekovnog grada-tvrđave, za ekskluzivne turističke sadržaje naselja, uz obavezu apsolutne zaštite bedema.
Tu se je mogla naći šansa za oporavak i prezentaciju i Balšinog grada i Obluna. Međutim od tada do danas nije urađeno puno više na njihovoj prezentaciji i očuvanju. Jer, ipak studije ne mogu same popraviti njihovo današnje stanje.
