Piše: Adnan PREKIĆ - istoričar
Smjena Dragiše-Buce Pavlovića i povlačenje Ivana Stambolića, označili su prevlast nacionalističke struje u državnom rukovodstvu Srbije. Već naredne godine, Milošević je počeo da ruši pozicije crnogorskog partijskog rukovodstva, kako bi obezbjedio većinu u Predsjedništvu SFRJ. Mitinzi podrške Srbima sa Kosova i nezadovoljstvo radnika i studenata na ulicama Titograda u oktobru 1988. godine, biće uvod za događaje iz januara 1989. godine, nakon kojih će doći do kompletne promjene partijskog rukovodstva i stavljanja Crne Gore u Miloševićevu interesnu zonu.
Iako je Milošević, bez sumnje, upravljao i koordinirao posljednjom fazom preuzimanja vlasti u Crnoj Gori, on je na izvjestan način samo zaokružio jedan mnogo širi politički i identitetski plan prema Crnoj Gori započet još šezdesetih godina. O tome nam, tri decenije kasnije, jasno svjedoče arhivska dokumenta republičkih i saveznih organa u Titogradu i Beogradu, koja ukazuju da je proces političke destabilizacije Crne Gore započet mnogo ranije.
Arhivski izvori potvrđuju da je skoro cijelu deceniju prije događaja iz 1989. godine, u djelu srpske javnosti, sistematski vršen pritisak na nacionalni identitet Crne Gore i njene institucija. Iako svjesni cijele situacije, crnogorski političari nijesu usjeli da razviju mehanizme koji bi pružili adekvatnu odbranu vrijednosti na kojima se gradio savremeni crnogorski identitet.
PORUKE UPOZORENJA
Otvaranjem nacionalnog pitanja u Jugoslaviji, sredinom šezdesetih godina, problematizovano je i pitanje crnogorskog nacionalnog identiteta i nacionalne kulture. Crnogorsko partijsko rukovodstvo na četvrtom kongresu (mart 1965.) u tom kontekstu, definisalo je smjernice, koje će rezultiratiformiranjem institucija i organa koje će biti osnova za oblikovanje savremenog identiteta Crne Gore. Takav potez crnogorskog rukovodstva, otvorio je front prema nacionalističkim krugovima u Srbiji, koji su negirali bilo kakvu osobenost crnogorskog nacionalnog identiteta. Interesantno, ozbiljan otpor oblikovanju savremenog nacionalnog identiteta, pojavio se u samoj Crnoj Gori.
Rasprave započete oko istoriografskih i književnih djela, brzo su se prenjele i u druge segmente javnog života. Već sredinom osamdesetih, ovaj problem bio je ozbiljna tema za razgovore republičkih rukovodstava Crne Gore i Srbije.
Crnogorski politički vrh, imao je jasne pozicije o ovom pitanju. Na jednom od sastanaka državnih rukovodilaca iz 1984. godine, konstatuje se da je: „crnogorska kultura neodvojivi dio nacionalne ravnopravnosti i da je njen slobodan razvoj aksiom koji više ne treba politički i verbalno dokazivati“. Ipak, realnost je bila drugačija. Otpori u samoj Crnoj Gori ali i Srbiji, nalagali su traženje pomoći od partijskih kolega iz Srbije. Na jednom takvom sastanku održanom1985. godine, konstatovano je da kolege u Srbiji pokušavaju da ograniče nacionaliste iz svoje sredine ali da problemi i dalje postoje.Ukazano je na pojavu „senzacionalističkih tekstova“ o stanju u Crnoj Gori koji su se pojavljivali u novinama i nedeljnicma: Novosti 8, Večernje Novosti, Ekspres politika, NIN i Duga. Registrovano je i da se u ovim medijima pojavlju politički i javni marginalci, uglavnom crnogorskog porijekla, koji jako loše govore o stanju u Crnoj Gori, iako „nemaju politički kredit u našoj sredini“. Medijski prostor, dobijali su takozvani crnogorolozi koji „pronalaze vruće teme, provokativne sagovornike“ i na jedan neobjektivan način prikazuju stanje u Crnoj Gori.
Među brojnim primjerima, istaknuti su: senzacionalistički tekstovi o sukobima fudbalera Sutjeske i OFK Beograda. Navodni incidenti u Puli povodom premijere filma Čudo neviđeno, prenošenje istrgnutih djelova rasprave o istoriji Crne Gore u nedeljniku NIN, pisanjeBorbe o navodnom nelegalnom trošenju sredstava dobijenih za obnovu od posljedica zemljotresa i sl. Svaki od ovih slučaja u beogradskim medijima, po ocjeni crnogorskog rukovodstva, predstavljen je senzacionalistički i pristrasno. Kao specifičan segment kampanje, izdvojene su takozvane otvorene strane u NIN-u i Književnim novinama, koje predstavljaju jednu vrstu pisma čitalaca. Ove stranice su po tvrdnjama partijskih rukovodlaca rezervisane za sve vrste napada na crnogorske kulturne i nacionalne institucije, nacionalni identitet i posebnost.
U pozadini ovih pojava, u crnogorskom rukovodstvu prepoznali su potrebu nacionalističkih krugova u Srbiji da se „svojata crnogorska kultura i negira crnogorska nacija“. Na to su ih upućivali novinski tekstovi ali i niz drugih naučno-izdavački projekata koji su u osnovi imali potrebu negiranja crnogorske posebnosti. U tu grupu, izdvojen je projekatIstorije srpskog naroda, u kome se negira postojanje crnogorske nacije.
Slična situacija je i kod izdavanja Istorije srpske književnosti, a navedeno je i niz drugih slučajeva u kojima se kulturno naslijeđe Crne Gore predstavlja kao naslijeđe i tradicija Srbije. Poseban fokus u razgovorima sa kolegama iz Srbije, crnogorski rukovodioci posvetili su ulozi Crnogoraca koji žive i rade u Srbiji. Čelni ljudi komunističke partije u Crnoj Gori ističu da ti ljudi, umjesto da budu „velika zaloga saradnje“, postaju najveći negatori crnogorske kulture i samobitnosti. Iz tog razloga, neki od crnogorskih komunističkih lidera traže da se rukovodstvu u Srbiji jasno ukaže na ove ispade i da se cijela kampanja definiše kao: „pokušaj napadnog paternalizma i velikosrpskog nacionalizma“.O ozbiljnosti, optužbi iz Srbije i aktivnosti nacionalista, svjedoči i rasprava sa sjednice Predsjedništva državnog i partijskog rukovodstva Crne Gore na kojoj se raspravlja o političko-bezbjednosnoj situaciji. Najznačajniji državni i partijski rukovodioci Crne Gore u aprilu 1985. godine jasno konstatuju da je „nacionalizam najjači neprijatelj socijalističkog samoupravljanja i društvenog razvoja i da on potencijalno može ugroziti bezbjednost cijele zemlje“. U tom kontekstu, navode se pojave šovinizma, oživljavanja mitova, nacionalnog prebrojavanja, nepovjerenja prema drugim nacijama. Kao ozbiljnu opasnost po naconalnu bezbjednost, partijski rukovodioci primjećuju i „napadnu revitalizaciju religije, oživljavanje rada i aktivnosti vjerskih zajednica, koje teže reafirmaciji religijskog faktora na tokove savremenih društvenih procesa“. Primjećuju da se intenzivnijim djelovanjem vjerskih zajednica i njihovom aktivnošću „jača konzervatizam, fundamentalizama i razne druge heterogene tendencije“, koje su ciljano i planski usmjerene na omladinu.
BEZ ODGOVORA
Samo dio navedenih stavova, pruža dovoljno prostora za tvrdnju da crnogorsko partijsko rukovodstvo krajem osamdesetih nije bilo spremno da adekvatno odgovori na izazove nacionalizma. Činjenica da pet godina prije događaja iz 1989. godine, oni prepoznaju opasnost od nacionalizma, šovinizma i uloge vjerskih zajednica,dovoljno govori da ih ono što će se desiti nije moglo iznenaditi. Ostaje za analizu zašto na vrijeme nijesu reagovali i da li je ta reakcija u datim okolnostima uopšte bila moguća.
U tom kontekstu treba naglasiti i da sve kulturne, obrazovne i naučne institucije osnovane nakon 1965. godine, sa ciljem afirmisanja crnogorskog kulturnog i nacionalnog identiteta, nijesu postale funkcionalne. Zbog toga je i cijeli projekat, afirmisanja crnogorskog kulturnog i nacionalnog identiteta poražen krajem osamdesetih. Političke i intelektualne snage koje su radile na razgradnji i uništenju tog identiteta, ispostaviće se, bile su mnogo istrajnije i uspješnije u svojim namjerama Slobodan Milošević zbog toga je bio samo posljednja karika u realizaciji jednog dugoročnog projekta na koji crnogorske političke, intelektualne i kulturne elite, krajem osamdesetih, nijesu imale adekvatan odgovor.
