PIŠE: Adnan Prekić – istoričar
Umjesto izjašnjenja o onome šta se želi, određene je bilo prema onome što se ne želi. U konkretnom slučaju, politička platforma koja je objedinjavala zagovornike bezuslovnog ujedinjenja, oslanjala se na nezadovoljstvo prema vladajućoj dinastiji Petrović – Njegoš.
Takav model političkog homogenizovanja stanovništva, pokazaće svoja ograničenja već u prvim godinama nove države. Strukture koje su organizovale Podgoričku skupštinu, suočiće se sa činjenicom da osim negativnog odnosa prema Kralju Nikoli i njegovom okruženju, oni zapravo nemaju druge političke ciljeve i ideje.
GUBITAK OSNOVNOG CILJA
Nakon što su ostvarile svoj primarni cilj, rušenje vlasti Kralja Nikole i stavljanje Crne Gore pod kontrolu Beograda, snage koje su organizovale Podgoričku skupštinu izgubile su svoj osnovni cilj postojanja. Novi smisao njihovog djelovanja, djelimično je oživjelo organizovanje Božićnog ustanka. Okupljeni oko političkog kluba Mlada Crna Gora tokom 1919. godine nastavili su djelovanje pod geslom „utemeljenja odluka Podgoričke skupštine“.
Njihovo zvanično glasilo, list Narodna riječ, tumačila je njihov program: „odlučnom borbom protiv svih onih koji bi htjeli raditi na štetu jedinstva SHS izvedenog na principu samoopredjeljenja naroda i u tu svrhu duhovno pripremiti i organizovati narod“. Gušenjem Božićnog ustanka i povlačenjem bjelaškog lidera Marka Dakovića nestala je svaka dalja potreba postojanja Mlade Crne Gore. Bez jasno profilisanih političkih ideja koje bi dale smisao njihovom daljem angažovanju, najveći dio ovih struktura pretvoriće se u izvršioce političkih odluka beogradskih stranaka.Radikali su već tokom Podgoričke skupštine pokušali da sebi bliske pojedince protežiraju na čelna mjesta bjelaškog pokreta. Njihov politički program zasnovan na paroli „rješavanja životnih pitanja“ bio je skup populističkih poruka bez naznaka za njihovo ostvarenje. Fokusirani na seljake za koje su govorili da su „stub države“, obećavali su pravednu raspodjelu dobara, besplatno žito za siromašne, siročad i invalide, otvaranje kreditnih linija, naplatu ratnih reparacija, isušenje Skadarskog jezera i izgradnju Jadranske željeznice.
POPULIZAM
U populističkim obećanjima, Radikali ističu svakodnevne probleme običnog čovjeka, ne nudeći ni jedan konkretan potez za njihovo rješavanje. Ono što je naručito karakteristično za predstavnike ove političke struje je oslanjanje na tradicije Podgoričke skupštine. U njihovim projekcijama, Crna Gora je uvijek bila Srpska Sparta - kamen temeljac identitetske politike nove države.
Osim Radikala, političke ispostave u Crnoj Gori, brzo je formirala i Demokratska stranka. Kao Radikali, i Demokrate su na Crnu Goru gledale isključivo kao na glasačku bazu bez jasnih programskih ciljeva koji se odnose na rješavanje njenih životnih pitanja. Konzistentni po pitanju državno-pravnog položaja, Demokrate ni jednog trenutka nijesu napustile ideale bjelaša, iz čijih redova je i regrutovan najveći dio stranačkih prvaka. Njihove poruke takođe su bile skup populističkih parola, fokusiranih na socijalno-ekonomska pitanja stanovništva. Zalagali su se za organizovanu ishranu stanovništva, pomoć seljacima, rješenje agrarnih problema i obezbjeđenje uslova za rad trgovaca, zanatlija i radnika.
CRNOGORSKI FEDERALISTI
Za razliku od Radikala i Demokrata, Crnogorska federalistička stranka (CFS) bila je jedina autohtona politička partija na prostoru Crne Gore nakon stvaranja KSHS. Jezgro ove političke grupacije činili su strukture poražene na Podgoričkoj skupštini. Ipak, brzo su se oporavili i politički angažovali. Konačne konture i politički program dobili su nakon 1921. i 1922. godine povratkom crnogorske emigracije. Politička osnova djelovanja CFS bio je koncept federalizma, odnosno ravnopravnosti, što je po njima podrazumijevalo jednakost „političkih, ekonomskih i kulturnih jedinica“ zajedničke države. Federalisti nijesu crnogorsku individualnost poistovjećivali sa nacionalnom posebnošću, tvrdeći da su „Crnogorci integralni dio srpske nacije“ a Kralj Nikola „jedan od najvećih srpskih vladara posle Kosova“.
Međutim i pored ovih opredjeljenja, zbog insistiranja na federalističkom konceptu državnog ujedinjenja i kasnije saradnje sa Hrvatskom seljačkom strankom Stjepana Radića, predstavnici CFS često su iz Beograda etiketirani kao antidržavni i separatistički element. Iako su na izborima 1923. i 1925. godine osvajali četvrtinu glasova u crnogorskim izbornim jedinicama, nikada nijesu došli u priliku da svoje političke ciljeve realizuju u praksi.Crnogorski komunisti, takođe su na neki način bili filijala stranke na državnom nivou, međutim u svom programu i djelovanju oni su se značajno razlikovali od političke konkurencije. Razlikuju se prevashodno u tome što su se jasno određivali prema dva temeljna životna pitanja Crne Gore. To su ekonomska samostalnost kroz stvaranje radničke države i nacionalno pitanje koje je prepoznavalo crnogorsku posebnost i obnavljanje samostalnosti ukinute 1918. godine. Objašnjavali su da su prava crnogorskog naroda pogažena 1918. godine i da je obnova crnogorskog nacionalnog identiteta moguća jedino u zajedničkoj borbi sa ostalim narodima.
LOŠI EKONOMSKI PARAMETRI
Ekonomski, socijalni i kulturni parametri između dva rata, jasno ukazuju koliko je bio poguban nedostatak političkih struktura sa jasnim idejama za rješavanje ključnih problema crnogorskog društva. Radikali i Demokrate su Crnu Goru doživljavali isključivo kao glasačku bazu iz koje su zloupotrebom državnih fondova, partijskim protekcionizmom i korupcijom obezbjeđivali mandate. Federalisti su bili fokusirani na probleme uređenje države pa tako i pored činjenice da su najveći broj glasova dobijali u seoskim krajevima, tek nakon kongresa 1925. problematizuju pitanje seljaštva i poljoprivrede. Međutim, čak i nakon toga njihov fokus neće biti na rješavanju problema poljoprivrednog stanovništva u Crnoj Gori već programska saradnja na jugoslovenskom nivou sa seljačkim strankama, prevashodno Hrvatskom seljačkom strankom.
Generalno, komunisti su programski bili najbliži onome što bi mogli definisati kao životna pitanja stanovništva Crne Gore. Međutim, ovu podudarnost moramo uzeti uslovno jer je osnova njihovog političkog programa oslonjena na ideju rušenja postojećeg sistema, na čijim temeljima je trebalo da nikne novo-besklasno društvo, što je bilo jako primamljivo velikom broju stanovnika. U tom kontekstu možemo posmatrati i njihovu ideju o obnovi crnogorske državnosti, koja je bila dio šireg programa rješavanja nacionalnog pitanja u Jugoslaviji. O tome svjedoči činjenica da crnogorski komunisti za razliku od komunista u Sloveniji, Hrvatskoj ili Makedoniji nijesu insistirali na formiranju nacionalne komunističke partije. Ona je osnovana tek 1948. godine nakon sukoba sa Sovjetskim savezom.Iskustvo 1918. godine zbog toga može biti ilustrativan primjer kako završavaju procesi koji nemaju jasno definisane političke ideje, ciljeve i zadatke, odnosno odgovore na najvažnije izazove jednog društva. Oni ukazuju da homogenizacija stanovništva oko promjene jedne političke paradigme nije dovoljna sama po sebi. Ukoliko promjenu ne prate političke ideje koje će biti bolje od onih prethodnih, populizam i uopštene parole o boljem životu su sve što takve promjene mogu donijeti.
