Dok se u državama Istočnog bloka od sredine 80-tih pojavljuju pokreti i grupe koji afirmišu demokratizaciju društva, politički pluralizam i zaštitu ljudskih prava, u Crnoj Gori i Jugoslaviji i dalje razmišljaju o opasnosti od spoljnjeg neprijatelja.
Zaključci Predsjedništva Centralnog komiteta Partije iz sredine 80-tih, pokazuju da partijsko rukovodstvo nije svjesno da geopolitička paradigma uspostavljena nakon Drugog svjetskog rata postepeno nestaje. Bez svijesti i vizije o tim promjenama, političke elite Komunističke partije nijesu bile u stanju da ponude kvalitetnu alternativu. Zbog toga su brzo postale žrtve nacionalista, koji su počeli da pripremaju teren za svoje političke ideje krajem 60-tih i početkom 70-tih godina, kada se zastavlja proces ekonomskih i političkih reformi.
TRI DECENIJE
Ove godine obilježava se tri decenije od rušenja Berlinskog zida, događaja koji je simbolički označio kraj Hladnog rata. Za razliku od većine država Istočnog bloka, u kojima su sredinom 80-tih godina pokrenute reforme koje su afirmisale ideje slobode, različitosti, demokratije i vrijednosti takozvanog Otvorenog društva, Jugoslavija je krenula u civilizacijskom kontrasmjeru. Najslobodnija država komunističkog svijeta, umjesto demokratije i pluralizma izabrala je put nacionalizma i populizma. Istorijska distanca od trideset godina omogućava da realnije sagledamo te događaje i utvrdimo dominantne modele političkog djelovanja. Na taj način možemo objasniti zašto u jugoslovnskom ali i crnogorskom rukovodstvu nije bilo organizovane grupe koja će prepoznati značaj globalnih promjena i u skladu sa tim organizovati svoje djelovanje. Dok u Poljskoj, Čehoslovačkoj, Mađarskoj i drugim zemljama Istočnog bloka, među intelektualcima, sindikatima ali i u samoj Partiji razmišljaju o političkom pluralizmu, građanskim slobodama i tržišnoj ekonomiji, jugoslovenski komunisti čini se, kao da su zaspali u 1948. godini.
NEPRILAGOĐENOSTDobra ilustracija nepripremljenosti za događaje koji će uslijediti 1989. godine, je izvještaj iz 1985. godine, važnog partijskog tijela - Predsjedništva Centralnog komiteta Saveza komunista Jugoslavije (CKSKJ), o spoljnim i unutrašnjim pritiscima na Jugoslaviju. Dokument zaveden kao strogo povjerljiv, iz današnje perspektive ukazuje na nepoznavanje globalnih pravaca evropske politike ili svjesno bježanje od njih. Za razliku od unutrašnjih problema koji se jasno evidentiraju, spoljni izazovi se ne prepoznaju.
U djelu u kome se govori o unutrašnjim izazovima piše: nejedinstvo i neefkasnoost u rješavanju postojećih problema je najveći izazov, na koga utiču ekonomske teškoće, nacionalna i verska netrpeljivost. Za razliku od precizne dijagnoze unutrašnjeg političkog stanja, u djelu izvještaja u kome se govori o spoljnim izazovima, nema ni jedne riječi o već izvjesnom urušavanju uloge SSSR-a u svjetskoj politici i nestanku blokovske podjele svijeta. Umjesto toga, opasnost se prepoznaje od navodnog psihološko-propagandnog pritiska na jugoslovenske građane koji se sprovodi preko različitih knjiga, publikacija, filmova, muzike, direktnih kontakata. U partijskom vrhu razumiju motive takve politike prema Jugoslaviji, objašnjavaju da: „zapadnjačka propaganda u Partiji vidi najveći problem za dalji razvoj društva i da se samoupravljanje toleriše samo kao prelazni oblik ka tržišnoj ekonomiji“. Osnovni cilj zapadnjačke propagande po njima je: eliminisanje Partije kao vodeće idejno-političke snage društva, koje se sprovodi medijskim aktivnostima preko radio-stanica: Slobodna Evropa, BBC, Radio Moskva i sl. Interesuju se i za aktivnosti u međunarodnim kulturnim i informativnim centrima, koje opisuju kao: „punktove direktnog inostranog propagandnog nastupa“. A kao ozbiljan problem zapažaju i dobre veze domaćih intelektualaca i naučnih radnika sa ljudima iz ovih centara. Za partijski vrh poseban problem predstavlja podrška uglednih međunarodnih književnika, intelektualaca i poznatih ličnosti iz svijeta koji ukazuju na kršenje osnovnih ljudskih prava i ograničavanje sloboda.
SPOLJNA OPASNOST
Način na koji partijsko rukovodstvo, nekoliko godina prije rušenja Berlinskog zida, doživljava i tumači spoljnu opasnost ukazuje da oni ne razumiju i ne prepoznaju političke procese koji će uslijediti. U trenutku kada se u mnogim zemljama Istočnog bloka vode rasprave o uvođenju pluralizma, slobode medija i ljudskih prava, u partijskom vrhu ne prepoznaju problem u sistemu već u spoljnom faktoru koji pokušava da ga uruši. Na prvi pogled izgleda čudno za Jugoslaviju, koja je dugo vremena imala simbol najslobodnije komunističke zemlje. Objašnjenje za ovakvo stanje treba potražiti u procesima koji su se dešavali krajem 60-tih i početkom 70-tih godina.
U tom periodu zaustavljen je pokušaj političkih reformi i nastavak liberalizacije društva. Ekonomske slobode, otvaranje ekonomije prema svijetu i prvi oblici tržišne privrede uvedeni kroz sistem samoupravljanja, ispostaviće se, nijesu mogli dati očekivane rezultate bez političkih i društvenih reformi. Ustavna rješenja iz 1974. godine dodatno su ojačala samostalnost republičkih rukovodstava i ugasila posljednju šansu da se formira funkcionalna i ekonomski održiva federacija. Na problem ograničavanja reformi samo u sferi ekonomije, ukazivao je još 1969. godine, najveći disident socijalističke Jugoslavije, Crnogorac, Milovan Đilas u svojoj knjizi Nesavršeno društvo (M.Djilas, The Unperfect Society: Beyond the New Class, London, 1969). Đilas je objašnjavao da: „današnja Jugoslavija nije u stanju da preživi bilo kakvu dublju krizu, kao što nije ni ona prije nje. Nacionalne ravnopravnosti nema i ne može biti bez ljudske slobode“. Dadeset godina kasnije, ispostaviće se da je Đilas bio upravu ali da njegove poruke nije imao ko da razumije. Sa druge strane, jedan od najznačajnijih jugoslovenskih istoričara Branko Petranović, samo par godina prije raspada države, u kapitalnoj trotomnoj istoriji Jugoslavije, u zaključku je zapisao: „da su sve uočljivija strujanja u narodu, koja otkrivaju njegovu veru u Jugoslaviju i njenu demokratsku perspektivu“. Ova dva primjera ukazuju da je istorijske procese teško anticipirati, ali da to nije nemoguće.NEFUNKCIONALNOST
Nefunkcionalna ekonomska federacija nije mogla odgovoriti realnim izazovima nerentabilne industrijske proizvodnje, što se brzo prenijelo i na teren politike. Zahvaljujući intenzivnom ekonomskom ciklusu i ulaganju u industriju, Crna Gora je i pored krize imala jako dobre ekonomske parametre tokom 70-tih godina.
Pokazaće se da ti uspjesi neće biti dovoljni za postizanje unutrašnje stabilnosti i pored činjenice da je crnogorsko rukovodstvo još 60-tih godina u nacionalizmu prepoznalo veliku opasnost za stabilnost zajednice. Međutim i pored toga, crnogorsko partijsko rukovodstvo nije izgradilo mehanizme institucionalnog djalovanja na opstrukcije i aktivnosti nacionalističkih grupa. Iako su nacionalističke i šovinističke poruke uglavnom dolazile sa jedne adrese, crnogorske vlasti su problem nacionalizma generalizovale, deklarativno se izjašnjavajući protiv svih oblika nacionalizma. Snaga države i institucija izgubila se u neadekvatnom odgovoru prema nacionalističkim strukturama, koje su uz podršku sa strane vremenom jačale. Crnogorsko rukovodstvo osim neadekvatnog odgovora na izazove nacionalizma, građanima nije ponudilo političku i društvenu platformu koja bi predstavljala alternativu politici nacionalizma i šovinizma. To će najbolje potvrditi događaji iz 1988. i 1989. godine kada će crnogorsko partijsko rukovodstvo biti zatečeno snagom i organizovanim djelovanjem nacionalističkih struktura koje su imale podršku djelova srbijanskog rukovodstva.
I pored svih problema, ostaje nejasno zašto crnogorsko partijsko rukovodstvo, koje je imalo značajne rezultate u ekonomskoj i socijalnoj politici nije bilo u stanju da se organizovano suprotstavi nacionalističkoj agendi koja se postepeno ravijala više od 20 godina. Nejasna je i nezainteresovanost partijskih struktura u Crnoj Gori, da poput drugih rukovodstava jugoslovenske federacije, što sami, što kroz javne tribine i rasprave govore o političkim slobodama, pluralizmu, slobodi govora. Iz tog razloga događaje iz 1988. i 1989. godine ne treba posmatrati samo kao splet dirigovanih procesa koordinisanih u Beogradu. Oni bez sumnje predstavljaju i rezultat opšteg nerazumijevanja jednog vremena od strane crnogorskog partijskog rukovodstva.
NEDOSTATAK KAPACITETA
Tri decenije nakon pada Berlinskog zida, mnogo je jasnije zašto društva socijalističke Jugoslavije nijesu imale kapaciteta da umjesto ratova i ekonomskog sunovrata izaberu politički pluralizam i demokratiju. Ono što predstavlja još veći problem je činjenica da i trideset godina kasnije u ovim društvima još traje proces političke i ideološke tranzicije. Propuštena istorijska šansa iz 1989. godine ne može se ispraviti ali može biti lekcija, koliko je važno razumijevanje geopolitičkih i istorijskih procesa. Podsjećanje na 1989. godinu i urušavanje jedne ideološke paradigme, ukazuje i na nedostatke jugoslovenske socijalističke države. Kroz njih bolje možemo razumijeti kako su se široke ekonomske slobode ustanovljene 60-tih godina, pokazale neodrživim bez političkih sloboda. Bez političkih sloboda, pluralizma i dalje demokratizacije socijalističke države nije se mogao pronaći adekvatan odgovor na narastajući populizam i nacionalizam. U tom kontekstu treba i tumačiti njihovo nerazumijevanje globalnih procesa i potpunu nespremnost da prepoznaju duh novog vremena.
