Piše: Adnan PREKIĆ, istoričar
Kurtoazne poruke čelnih ljudi dvije države o dobrim odnosima često su u sjenci izjava koje relativizuju ili negiraju crnogorski identitet. To potvrđuje i nedavno usvajanje Povelje o srpskom kulturnom prostoru, dokumenta koji rehabilituje političke ideje Memoranduma SANU iz 1986.
Značajan dio političkih i intelektualnih elita u Srbiji kao da ne može da prihvati činjenicu da su ideje o monopolu nad kulturnim naslijeđem, istorijom i identitetom prevaziđene i da je svođenje bilansa politike koja je izolovala srpsko društvo od susjeda, jedini način za građenje održivih odnosa dvije države.
U subotu, 15. juna, navršiće se 13 godina od kada je Srbija priznala nezavisnost Crne Gore. No i pored načelne ocjene zvaničnika dvije države da Crna Gora i Srbija imaju dobre odnose, period od 2006. godine obilježile su političke trzavice, nerazumijevanje i neodmjerena retorika zvaničnika. Posljednja u nizu takvih izjava, stigla je od Nikole Selakovića, jednog od najbližih saradnika predsjednika Vučića, koji je poručio da je: “Crna Gora klasična srpska država”. Samo dan kasnije i sam Vučić je imao potrebu da crnogorskoj Vladi poruči kakve bi zakone Crna Gora trebalo da (ne)usvaja.
SRPSKI KULTURNI PROSTOR
Dok bi se neodmjereni stavovi pojedinaca mogli tumačiti kao dio tradicionalnog političkog diskursa Beograda prema Crnoj Gori, za zvanične dokumente države Srbije mnogo je teže naći racionalno objašnjenje. Među njima je posebno interesantna, nedavno usvojena Povelja o srpskom kulturnom prostoru, dokumentu koji ima ambiciju da: “definiše smjernice za jedinstvenu kulturnu-prosvjetnu politiku srpskog naroda”. Slučajno ili ne, ova programska platforma Vlade Srbije u Crnoj Gori je ostala potpuno neprimjetna.
Čudan odnos prema tekstu koji iako u formi načelnog, neobavezujućeg dokumenta, direktno zadire u neka od najvažnijih principa savremenog crnogorskog društva. To se prevashodno odnosi na definiciju Srpskog kulturnog prostora, koji po autorima Povelje podrazumjeva: “prostor na kojem je srpski narod u dugom istorijskom trajanju živeo ili još uvek živi. Drugim rečima, granice kulturnog prostora nije moguće svesti u granice jednog političkog, odnosno državnog prostora”. Kako bi isključili svaku mogućnost konstruktivne interpretacije, autori Povelje potrudili su se da i geografski uokvire taj prostor: od Trebinja i Herceg-Novog do Subotice i Vršca, od Vranja i Gračanice do Banje Luke.Pozicioniranje crnogorske države u teritorijalni kontekst Srpskog kulturnog prostora samo je jedan od problematičnih djelova dokumenta. Ništa manje opasni nisu ni stavovi o doživljaju prošlosti i kulturi sjećanja, koji snažno asociraju na ideje iz Memoranduma Srpske akademije nauka i umjetnosti iz 1986. godine.
Anahrona definicija istorijske zajednice koju po autorima Povelje povezuju “zajednička sećanja na presudne događaje istorijske egzistencije, osobito sećanja na kolektivna stradanja”, afirmiše princip viktimizacije koji je bio osnova nacionalističkog programa 90-tih. Na to se nadovezuje i relativizacija istorijskih događaja sa kraja 20. vijeka i uloga srpskih političkih elita u njima.
Otvoreni poziv na istorijski revizionizam, autori Povelje objašnjavaju potrebom da “postoji snažna tendencija da se izolovani ili konstruisani događaji iz davnijih ili nedavnih međunacionalnih sukoba, revizionističkim diskursom bez dubljeg utemeljenja, nametnu kao obavezujući narativi u kojima je srpska strana bezuslovno negativno markirana”. Nespremnost političkih i intelektualnih elita Srbije da nakon više decenija realno sagledaju bilanse nacionalističke i šovinističke politike, ukazuje da u tom dijelu srpskog društva i dalje postoji snažan otpor prema suočavanju sa odgovornošću i posljedicama politike koja je iza sebe ostavila pustoš.
POLITIKA KONTINUITETA
Potreba da se Poveljom o Srpskom kulturnom prostoru geografski definišu granice nacionalnih interesa, predstavlja kontinuitet politike zvaničnog Beograda. Važno je ukazati da je Vlada Srbije i 2011. godine usvojila sličan dokument u kome se paternalistički odnosi prema svim Srbima u regionu. Tada usvojena Strategija o saradnji matične države i Srba u regionu i dijaspori, definisala je osnovne mehanizme uticaja na Srbe u regionu, a centralno mjesto tog procesa namjenjeno je Srpskoj pravoslavnoj crkvi.
U ovoj strategiji navedeno je da je nacionalni identitet u dijaspori oblikovan pod uticajem Srpske pravoslavne crkve koja je po ocjeni Vlade Srbije “jedina integrativna ustanova i most između matične države i dijaspore”. Prepoznajući važnost SPC u oblikovanju nacionalnog identiteta, Vlada Srbije predvidjela je da crkvi pruži svaku logističku podršku. Zamišljeno je formiranje funkcionalne mreže “čija glavna čvorišta treba da budu parohije Srpske pravoslavne crkve”. Iz aktuelne perspektive i uticajnosti SPC, odnosno Mitropolije crnogorsko-primorske na političke, kulturne i socijalne procese u Crnoj Gori, moglo bi se zaključiti da je strategija srpske vlade dala dobre rezultate. Da li u tom kontekstu treba da čudi izjava predsjednika Srbije Aleksandra Vučića koji poručuje da Crna Gora ne bi trebalo da usvaja Zakon o slobodi vjeroispovesti jer on nije dobar za srpski narod i da bi njegovo usvajanje neminovno ugrozilo dobre odnose dve zemlje?
BILANSI POLITIKE 90-tih
Sagledavajući bilanse 13 godina odnosa Crne Gore i Srbije kao dvije nezavisne zemlje, nemoguće je zanemariti navedene programske dokumente i snažnu potrebu Beograda da se mješa u unutrašnja pitanja savremenog crnogorskog društva. Poruke o geografskom definisanju Srpskog kulturnog prostora, stigmatizaciji, ugroženosti srpskih nacionalnih interesa i pozivi na istorijski revizionizam nisu ništa drugo osim oživljavanje političkih ideja Memoranduma SANU iz 1986. godine.
Još veća opasnost može biti ignorisanje takvih poruka i istrajavanje na ezopovskom jeziku o navodno izvanrednim odnosima dvije države. Uvjek treba imati na umu istorijsko iskustvo sa kraja 80-tih godina kada se u nacionalističkim krugovima iz Srbije pripremala atmosfera za AB revoluciju. I tada su rukovodstva iz Beograda i Titograda tvrdila da su odnosi izvanredni i da problem prave samo izolovane nacionalističke i šovinističke grupe. Događaji iz 1988. i 1989. godine pokazaće da se na taj način samo kupovalo vrijeme, a da su takozvani “izolovani slučajevi” ustvari bili dominantni stavovi političkih i intelektualnih elita iz Srbije.
Bez obzira što su krajnji dometi ove politike ograničeni i neminovno osuđeni na propast, oni se nikano ne smiju ignorisati. Ideje o nacionalnom objedinjavanju i teritorijalnom ekskluzivitetu jedne kulture predstavljaju relikt prošlosti i one ne mogu biti održiva alternativa savremenim istorijskim procesima.
Zbog toga će svođenje bilansa nacionalističke politike 90-tih biti ključni izazov savremnog srpskog društva. Suočavanje sa posljedicama politike koja je završila na osuđeničkoj klupi tribunala u Hagu biće prvi korak u tom pravcu. Političke ideje koje i pored svih žrtava i razaranja nijesu mogle proći prije 30 godina teško mogu ponuditi odgovore koji su potrebni savremenom srpskom društvu.
