U periodu od 5. do 20. decembra 2024. godine, organizovana je izložba u prostorijama Naučno-tehnološkog parka, pod nazivom „Blago prošlosti: Stare sorte u eri organske proizvodnje“.
Primarni cilj izložbe je podizanje svijesti javnosti o značaju očuvanja starih sorti poljoprivrednih kultura koje se uzgajaju u Crnoj Gori, kao i o njihovoj ulozi u savremenoj organskoj proizvodnji. U izložbenom dijelu, prikazano je ukupno 112 starih sorti, među kojima su: 18 sorti voća, 27 sorti povrća, 62 sorte žitarica, četiri sorte pseudožitarice (heljda), 1 sorta industrijske biljke (duvan).
Veoma značajan promotivno-edukativni materijal izrađen je kroz ovaj projekat i podijeljen posjetiocima izložbe. Njega bi trebao pročitati svaki stanovnik naše zemlje, s obzirom na to da su se autori potrudili da na slikovit i jednostavan način opišu i predstave bogatstvo autohtonog sortimenta u biljnoj proizvodnji, ali i da ukažu na važnost očuvanja istih u in situ i ex situ uslovima.
A šta su to autohtone jedinke? U pitanju su vrste, sorte ili rase koje su nastale na određenom području kao rezultat prirodnih procesa, bez uticaja čovjeka. Ova riječ potekla je kao izvedenica od grčkih riječi „autós“ – „sam“ i „chtón“ zemlja. Kako navode autori ove izložbe, intenziviranje poljoprivredne proizvodnje, depopulacija ruralnih područja i napuštanje tradicionalnih tehnika uzgoja, doveli su do nestanka mnogih lokalnih sorti i populacija.
Povećanje površina pod visokoprinosnim elitnim sortama, rezultiralo je zamjenom tradicionalnih sorti novim, genetički uniformnim selekcijama, što predstavlja glavni uzrok genetičke erozije i gubitka agrobiodiverziteta. Prema procjenama, 75% biljnog genetičkog diverziteta izgubljeno je upravo zbog zamjene lokalnih sorti komercijalnim sortama.
Kontrola genetičke erozije obavlja se kroz dva pristupa: ex situ konzervacija, koja podrazumijeva čuvanja genetičkog materijala u bankama biljnih gena, botaničkim baštama ili istraživačkim centrima i in situ konzervacija, koja omogućava očuvanje sorti u prirodnim staništima ili na poljoprivrednim površinama gdje se one i dalje gaje.
Zbog visokog nivoa adaptivnosti i otpornosti na biljne bolesti i štetočine, stare sorte predstavljaju vrijedan izvor genetičke raznovrsnosti i važan resurs u procesu stvaranja novih sorti, prilagođenih izazovima klimatskih promjena.
Osim toga, gajenje starih sorti u organskoj proizvodnji dodatno doprinosi njihovoj valorizaciji, s obzirom na to da organska proizvodnja, kao dio održive poljoprivrede, aktivno podstiče očuvanje biodiverziteta.
Stare sorte žita
Sa razvojem intenzivne poljoprivrede, stare sorte žita su skoro u potpunosti potisnute iz proizvodnje. Prve aktivnosti na prikupljanju i očuvanju genetičke varijabilnosti žita započete su pedesetih godina prošlog vijeka i prvenstveno su bile fokusirane na vrste roda Triticum. Danas se u Banci biljnih gena Biotehničkog fakulteta čuva 187 lokalnih populacija pšenice, zatim 68 kukuruza, 10 ječma, 5 ovsa i 5 raži.
Narodni naziv za sve domaće populacije pšenice, koje pripadaju vrsti Triticum turgidum, ali i ostalim tetraploidnim pšenicama golog zrna je: Rogosija, Velja ili Velika pšenica, dok su meke pšenice došle mnogo kasnije. Uvođenjem visokoprinosnih heksaploidnih sorti pšenice, pogotovo sve tradicionalne sorte, varijeteti i lokalno adaptiranje populacije ubrzano su nestajale iz proizvodnje, te ih danas samo rijetki proizvođači još održavaju na svojim njivama.
U Crnoj Gori, kukuruz se gaji još od 17. vijeka, i u tom periodu nastali su brojni lokalni ekotipovi. Dosadašnja istraživanja pokazala su da crnogorski tvrdunci, jedni od najstarijih tipova kukuruza na Balkanu, mogu biti dragocjen materijal za stvaranje novih, kvalitetnih hibrida kukuruza. Najpoznatija crnogorska sorta kukuruza tvrdunca je jarik žuti, ali su zastupljene i sorte: jarik bijeli, jarik, klek, kukuruz bijeli, kukuruz žuti, osmoredi kukuruz itd.
Ječam je jedna od najstarijih kulturnih biljaka u Crnoj Gori, a naročito dominantna ratarska sorta bila je jari dvoredi ječam – osnov ishrane za lokalno stanovništvo u brdsko-planinskom dijelu Crne Gore. Najpoznatija i najviše gajena sorta ječma kod nas je buškat, a od ostalih sorti ječma, poznat je i grabovac, domaći ječam, šestoredac jari i jari ječam.
U proizvodnji ovsa dominiraju selekcionisane sorte jer daju veće prinose od domaćih populacija, među kojima su najvrijednije domaći ovas i domaća jara zob. Najznačajnije domaće sorte raži su jara raž i domaća jara raž.
Stare sorte povrća
U banci gena na Biotehničkom fakultetu nalaze se sjemena 5 starih sorti krompira, 11 pasulja, 9 raštana, 6 boba, 4 salate, 3 tikve, 3 bamije, 3 crnog luka, 2 patlidžana, 1 paradajza, 1 peršuna, 1 kupusa i 1 dinje.
Osim čuvene „ruske krtole“ koju je donio vladika Petar I Petrović Njegoš iz Rusije, 1786. godine, dokazani unikatni genetički profili krompira na teritoriji naše zemlje su i ljubičasti šareni, koprivuša, maus i cvjetaš.
Autohtoni barski paradjz se uglavnom proizvodi na okućnicama i malim površinama za lokalne pijace, dok je crmnički luk autohtona populacija crnog luka karakteristične crvenoljubičaste boje, ukusa i mirisa. Osim crmničkog luka, u primorskim predjelima naše zemlje karakteristično je gajenje sitnog zimskog crnog luka, koji se lokalno naziva kapula.
Stare sorte voća
U uzgoju vinove loze, masline, smokve i šipka dominiraju autohtone sorte, dok su kod ostalih kultivara u velikoj mjeri prisutne uvezene strane sorte. Crnogorska banka biljnih gena posjeduje 6 veoma vrijednih poljskih (ex situ) kolekcija voćaka i vinove loze, koje obuhvataju 200 genotipova masline, 12 smokve, 21 šipka ili nara, 15 šljive, 60 jabuke i 520 vinove loze.
Vinogradastvo Crne Gore uglavnom se zasniva na gajenju autohtonih sorti vinove loze, pri čemu je najznačajnija crnogorska sorta vranac, dok je kratošija najstarija sorta vinove loze. Osim ovih, druge autohtone i odomaćene sorte vinove loze su i: krstač, žižak, japudžak, čubrica, kovačka bijela, lisičina, sijer, zadrimka, muškaćela, bioka, crna loza, razaklija, kadarun, plavina i razaklija crna.
Autohtone sorte jabuke su još uvijek značajno zastupljene u Crnoj Gori, i to: dapsićanka, petrovača, pašinka, pazarka, krstovača, arapka, ferik, vrbovača, kolačara i mnoge druge.
Autohtone sorte kruške su: begar, kačmorka, pećanka, sijerak, ječmenka, jeribasma, vidovača, kaličanka, medunak i druge.
Sortiment šljive odlikuje se velikom zastupljenošću autohtonih sorti, pri čemu dominira požegača i veći broj rakijskih sorti: plavski piskavac, crveni piskavac, šara, turgonja, bjelija, bjelica rumena, belošljiva, rana požeška, dronga, komperuša itd.
Najznačajnija sorta šipka u Crnoj Gori je barski slatki, koja je zastupljena u proizvodnji sa oko 80% i naša je najbolja autohtona sorta. Osim nje, poznate su još i sorte šerbetaš, konjski zub, dividiš, ali i slatki crveni, slatki dobrotski, tvrdokorac, slatki tankokorac, mojdeški krupnozrni.
Smokva se smatra jednom od najstarijih voćnih vrsta u Crnoj Gori, i većinom se gaje autohtone i odomaćene sorte, kao što su: bijela petrovača, sultanija bijela, sultanija crna, petrovača crna, sušilica, zimnica, rezavica i crna patlidžanka.
Od svih autohtnonih sorti maslina, najznačajnija je žutica, koja je zastupljena oko 98% u opštinama Bar i Ulcinj, a osim nje značajne su i ostale domaće sorte masline, karakteristične za tradicionalno, tj. ekstenzivno maslinarstvo: crnica, lumbardeška, sitnica, šarulja, fran, dužica, lumbardina, gloginja, lopušica, zinzulača, drobnica…
Izložba je uspješno sprovedena kao završna aktivnost nacionalnog projekta „Biljni geni, vrste, zajednice“, koja za glavni cilj ima dokumentovanje biljnog diverziteta Crne Gore na tri osnovna nivoa: geni – vrste – zajednice i kroz tri kolekcije: banku gena, nacionalni herbarijum i nacionalnu vegetacijsku bazu.
Nosilac projekta je Prirodno-matematički fakultet Univerziteta Crne Gore, a partneri su Biotehnički fakultet Univerziteta Crne Gore i Prirodnjački muzej Crne Gore. Projekat je podržan od strane Ministarstva prosvjete, nauke i inovacija u okviru naučno-istraživačkih projekata.
Izložba je upriličena u prostorijama Naučno – tehnološkog parka Crne Gore, a autori iste su dr Zoran Jovović, dr Danijela Stešević, mr Čega Ivanović i msc Aleksa Popović. Autori tekstova su dr Zoran Jovović i msc Andreja Komnenić.
