Ni stavljanje pod zaštitu nije pomoglo: Devastirana Tophala sa ostacima trolisne crkve iz XII vijeka

Na Tophali se nalaze ostaci snažne kule koja je po koncepciji slična pirgovima. Pored kule na ostrvu su pronađeni, samo u temeljima, i ostaci trolisne crkve za koju se pretpostavlja da potiče iz XII vijeka, i koja je mogla biti uzor ostalim trikonhosnim crkvama nastalim na ostrvima Skadarskog jezera u XIV vijeku.

Počevši od devedesetih godina prošlog vijeka, SPC danas na Skadarskom jezeru završava davno počete radove, ali i otvara nove. Naravno, bez odobrenja i kontrole stručnih službi zaštite kulturnih dobara.

Riznica

Basen Skadarskog jezera je neprocjenjiva riznica kulturno-istorijskog blaga. Pored velikog broja sakralnih objekata, on je dugo vremena bio i centar pismenosti na ovim prostorima.

"Benediktanci su, početkom devetog stoljeća, u primorskom pojasu od Istre pa sve do Lješa i na obalama Skadarskog jezera, bili izgradili mnogo opatija i samostana, u kojima su postojali skriptorijumi. U njima su nastajale i prepisivale se knjige (besjede, žitija svetaca i slično), formirale biblioteke. Zato je sasvim razumljivo što je naša stara književnost iz dukljanskog perioda najviše nastajala duž Crnogorskog primorja i na obalama Skadarskog jezera", piše dr Vojislav Nikčević u "Periodizaciji stare crnogorske književnosti".

U basenu se takođe nalaze i brojna kulturna dobra vezana za Duklju. Centralni dio kneževine Duklje, temelja buduće crnogorske države, bio je u slivu rijeka Zete i Morače sa basenom Skadarskog jezera. Tokom IX vijeka začeta je prva državna organizacija, da bi to jezgro jačalo za vrijeme arhonta Petra, i od kraja X vijeka, za vrijeme kneza Vladimira postalo poznato kao slovenska Duklja, koja od XI vijeka nosi naziv Zeta. Zetska, Vladimirova kneževina, za vrijeme dinastije Vojislavljevića (XI –XII vijek) postaje kraljevina, sa sopstvenom crkvenom organizacijom – Barskom nadbiskupijom.

Taj i kasniji periodi na području Skadarskog jezera ostavili su brojna kulturna dobra. Raznoliko i bogato nasljeđe materijalne kulture: arheološka nalazišta, utvrđenja, srednjevjekovni manastiri, crkve, tradicionalna seoska arhitektura, kao i značajno duhovno stvaralaštvo, ukazuju da je region Skadarskog jezera tokom vremena bio važno istorijsko, privredno i kulturno središte.

Kulturno dobro tek od 2016.

Iako od neprocjenjive važnosti za crnogorsku kulturnu baštinu ostrvo i crkva na Tophali, do skoro, nije bilo stavljeno pod režim zaštite od strane nadležnih organa. Kao zakonom zaštićeno kulturno dobro vodi se od marta 2016. godine.

Trikonhalna, trihora ili trolisna građevina na Tophali pripada korpusu ranohrišćanskih i srednjevjekovnih hramova i kapela. Takve stare trikonhalne crkve mogu biti bez naosa, sa dužim ulaznim krakom ispred hrama ili, kao na Tophali, sa kratkim naosom (brodom) ispred svetilišta.

Crkva na Tophali je locirana na blagoj zaravni, a čine je temeljni ostaci sa nešto zida, dijelom deformisane, tj. ne sasvim pravilne osnove. Moguće je da su deformacije nastale usljed tektonike terena, vremenom. Sačuvana su jedan do dva reda fasade iznad temelja, na dijelu sjeverne i istočne konhe, kao i jedan red fasade zapadnog zida. 

Fasade su zidane dobro tesanim kvaderima lokalnog krečnjaka u horizontalnim redovima sa tankim spojnicama. Na zapadnoj fasadi je bio formiran ulaz. Brod crkve je kratak, a većinu površine zahvataju prostori konhi.

Pronađeni blokovi sige upućuju da je crkva bila zasvedena i na njoj kube. Sami detalji konstrukcije ostaju neizvjesni. Crkva je bila orjentisana apsidom ka istoku, a zidovi crkve su približno 65 cm debljine. Pretpostavlja se da je građena tokom XII vijeka i da je mogla biti uzor ostalim trikonhalnim crkvama nastalim na ostrvima Skadarskog jezera u XIV vijeku. Ostaci crkve su konzervirani 1989. godine i u relativno dobrom su stanju, ali su unutrašnjost crkve i neposredna okolina neodržavani. 

Kula na Tophali ima jednostavnu formu, kvadratne osnove, sa stranama dužim od 12 m, sa četiri snažna pilastra na uglovima i još četiri na zidovima izmedju njih.Ulaz je bio na spratu. Zidana je od većih komada lomljenog i pritesanog kamena u krečnom malteru. Debljina zidova je oko dva metra. Izgrađena je u jednoj fazi na neravnom i nekompaktnom terenu. 

Denivelacija terena savladana je masivnim soklom, a zatim su zidovi zidani sa moćnim pilastrima kao ojačanjima. Završnica kule nije očuvana. Vratima i strelnicama odbrana je usmjerena ka vodi. Donji dio kule je još uvijek očuvan iako u lošem stanju. Kula je najvjerovatnije podignuta u XIV vijeku. Ima analogije sa manastirskim kompleksima Svete Gore, istog perioda. Sličnost se ogleda u pilastrima sa spoljašnje strane zidova. Gornji dio kule nije sačuvan pa ni njen prvobitni izgled i visina.

Građevinski radovi MCP SPC 

Početkom 2015. godine JP Nacionalni parkovi Crne Gore obratili su se Upravi za inspekcijske poslove za hitni inspekcijski nadzor u vezi radova koji su počeli da se izvode u zoni potencijalnog kulturnog dobra na ostrvu i lokalitetu "Tophala" na Skadarskom jezeru.

Tako da je zbog hitnosti i započete nelegalne gradnje, početkom 2015. godine, izvršen inspekcijski nadzor. Tada je konstatovano da nisu vršeni građevinski radovi na ostacima trikonhalne crkve, koja je udaljena trideset metara sjeverozapadno od kule. Takođe je konstatovano da nisu vršeni građevinski radovi na kuli-pirgu na ostrvu Tophala.

Međutim, uvidom u stanje na ostrvu konstatovano je da MCP SPC uveliko vrši građevinske radove. Sa dopremljenom mehanizacijom i građevinskim materijalom neophodnim za gradnju povećeg objekta. Gradnju objekta na državnom zemljištu i to zakonom zaštićenom državnom zemljištu budući da je to teritorija nacionalnog parka Skadarsko jezero.

Utvrđeno je da se građevinski radovi vrše na udaljenosti od 20 metara od ostataka apside crkve. Izgrađeno je prizemlje objekta-konaka, dužine 12m i širine l0 m.

Inspektor koji je tada vršio uviđaj, utvrdio je da ostacima kule i apside crkve treba pravna zaštita, a da bi se lokalitet zaštitio, bilo je potrebno da Uprava za zaštitu kulturnih dobara postupi u skladu sa Zakonom o zaštiti kulturnih dobara i da stavi ovaj lokalitet u režim prethodne zaštite kulturnog dobra, dok se ne donese rešenje o zakonskoj zaštiti kulturnog dobra i upisivanja u registar zaštićenih kulturnih dobara.

Odluka UZKD

Polovinom 2015. Uprava za zaštitu kulturnih dobara, postupajući po službenoj dužnosti, na osnovu Zakona o zaštiti kulturnih dobara, donijela je odluku kojom se uspostavlja prethodna zaštita na nepokretnom dobru lokalitetu Tophala sa zaštićenom okolinom. Granica preliminarne zaštite obuhvatila je prečnik od 100 m oko crkve i kule, zahvatajući obalu i dio ostrva.

Radi utvrđivanja kulturne vrijednosti predmetnogdobra, u toku trajanja prethodne zaštite uprava je obrazovala stručno tijelo koje će sačiniti elaborat sa detaljnim opisom sprovedenih radnji i obrazloženim stručnim stavom o valorizaciji svojstava, osobenosti, značaja i kategorije dobra, kao i opis, katastarske oznake i grafički prikaz granica predmetnog dobra i njegove zaštićene okoline, na osnovu kriterijuma za utvrđivanje vrijednosti dobra.

Tada je naglašeno da u cilju čuvanja, održavanja i korišćenja dobra za vrijeme trajanja prethodne zaštite, ne mogu se vršiti intervencije kojima bi bile umanjene zatečene vrijednosti predmetnog dobra i njegove zaštićene okoline. 

Eventualne aktivnosti kojima bi se ušlo u integritet kulturnog dobra mogla su se sprovoditi samo uz prethodno izdatu saglasnost od strane Uprave za zaštitu kulturnih dobara, a u skladu sa Zakonom o zaštiti kulturnih dobara. Tako da je poslije svih zakonskih radnji i obaveza uprava 2016. stavila Tophalu pod zaštitu zakona.

Nelegalno izgrađeni objekti 

Ali zakon izgleda da nije važio za SPC. Naime, od prvog inspekcijskog nadzora do stavljanja lokaliteta pod zaštitu na Tophali se umjesto jednog pojavljuje više nelegalno izgrađenih objekata. Komisija formirana od Uprave zatekla je skoro gotove objekte na Tophali, a neposrednu okolinu kulturnog dobra, uključujući i prilaz lokalitetu sa neuređenom stazom, punom otpada i obraslu zelenilom. 

U neposrednoj blizini crkve je bio, na pristupnom platou deponovan građevinski materijal, građevinska mehanizacija i druga oprema i alati za građenje.

Na samo 10 koraka od ulaza u trikonhalnu crkvu izgrađen je stambeni objekat spratnosti P+l i jednobrodna crkva manjih dimenzija, uz koju se nalaze ostaci zidane kamene međe. Temelji novoizgrađenog objekta su na koti nižoj od kote osnove crkve. 

Objekat u izgradnji je pozicijom naslonjen na postojeću stijenu, sa kombinacijom konstruktivnog ojačanja putem AB stubova i greda. Zidovi prizemlja sagrađeni su od betonskih blokova, neomalterisani, pod AB pločom, dok je sprat objekta građen od drveta, u fazi oblaganja stiroporom ili djelimično omalterisan.

Krovna konstrukcija je takođe drvena, prekrivena crijepom. Novoizgrađena crkva je pozicionirana na betonskoj ploči koja se naslanja na AB stubove i grede, a djelimično i na stijeni. Sama crkva građena je od drveta i u fazi je oblaganja stiroporom, osim apside koja je građena od blokova. Crkva je pokrivena dvovodnim krovom. Uska pošljunčana staza niže od trikonhalne crkve vodi do ulaza u prizemni dio objekta sa njegove istočne strane, dok se spratu prilazi sa sjeverne sirane, stazom u nivou trikonhalne crkve.

Radovi bez odobrenja i kontrole stručnih službi

S obzirom na to da se radi o objektima (crkvi i stambenom objektu) izgrađenim bez saglasnosti Uprave za zaštitu kulturnih dobara i ne poštujući osnovne konzervatorske principe, konstatovano je da pomenuti objekti devalviraju zaštićenu okolinu dobra. Međutim izgleda da je i ovog puta kao nebrojeno puta ranije bilo uzalud sve. I opomene, rješenja, inspektorski nalazi, mišljenja Uprave za zaštitu kulturnih dobara. SPC se udubila u svoj posao u Crnoj Gori.

I ne da da joj iko smeta. Samo da joj posao i radovi ne trpe. Nakon višegodišnjeg iskustva na sličnim neimarskim radovima sprovođenim na crnogorskim kulturnim dobrima, može se reći da počevši od devedesetih godina prošlog vijeka, SPC danas na Skadarskom jezeru završava davno počete radove, ali i otvara nove. Naravno, bez odobrenja i kontrole stručnih službi zaštite kulturnih dobara.