Saniranje ranjivosti privrednog sistema Crne Gore bi trebalo da prate strukturne reforme u cilju obezbjeđenja održivog ekonomskog razvoja. Stoga je neophodno da se stvore uslovi za razvoj privrednih grana otpornijih na spoljne udare. To obuhvata sektor informaciono-komunikacionih tehnologija, poljoprivrede i prehrambene industrije, energetike, drvoprerade i industrije građevinskih materijala, istakla je u razgovoru za Portal Analitika v.d. predsjednice Privredne komore Crne Gore (PKCG) Nina Drakić.
“Razvoj i ulaganje u navedene grane značio bi valorizaciju komparativnih prednosti, kao i ekonomski opravdano, a održivo korišćenje prirodnih resursa kojima raspolažemo. Pandemija koronavirusa pokazala je važnost domaće poljoprivredne proizvodnje, te potrebu daljeg jačanja ovog sektora, što u konačnom vodi ka smanjenju uvozne zavisnosti od proizvoda koje možemo sami stvoriti. Ulaganja u sektor poljoprivrede, edukacija, podrška u implementaciji međunarodnih standarda kvaliteta mogu imati pozitivne efekte u srednjoročnom periodu u dijelu supstitucije uvoza hrane. Neophodno je jačati kvalitet domaće ponude kroz nastavak aktivnosti na promociji i afirmaciji domaće proizvodnje i boljem pozicioniranju domaćih proizvoda”, naglašava Drakić.
Prema njenim riječima, sektor informaciono-komunikacionih tehnologija je jedan od rijetkih koji je, u vrijeme pandemije, trpio minimalne gubitke.
“Više nego ikad očigledna je prednost IT industrije koja se ogleda u njenoj fleksibilnosti. Povećana potreba za uslugama kompanija iz ovih djelatnosti u periodu krize, ukazala je na to da bi trebalo učiniti dodatne napore u pravcu daljeg razvoja IT sektora, te unapređenje poslovnog ambijenta koji pogoduje njegovom razvoju. Ovaj sektor treba da bude i okosnica procesa digitalne transformacije, čija hitnost i neophodnost više nijesu upitne, već moraju predstavljati jedan od strateških pravaca djelovanja. Uspješan proces digitalne transformacije društva zahtijeva i povećanje stope digitalne transformacije privrede, kreiranje digitalne preduzetničke kulture, što potkrepljuje već iznijetu tvrdnju da je razvoj tradicionalnog i inovativnog ICT sektora od posebnog značaja”, podvukla je naša sagovornica.
Drakić napominje da se započeta imunizacija i otvorene granice, faktori koji su i te kako uticali na uspješnost sezone i visok nivo ostvarenih prihoda, još nijesu značajnije odrazili na tržište rada.
“I ove godine sezonska radna snaga u turizmu dijelom je bila angažovana iz zemalja okruženja, što je uticalo da nezaposlenost ostane na relativno visokom nivou. Ovo svakako ukazuje da je u period pred nama potrebno nastaviti rad na većoj zastupljenosti dualnog obrazovanja i usmjeravati se ka zanimanjima koja tržištu trebaju”, ocijenila je ona.
ANALITIKA: Koliko je pandemija koronavirusa uticala na ekonomsku aktivnost u Crnoj Gori? Da li je nakon masovne imunizacije došlo do oporavka ekonomije?
DRAKIĆ: Pandemija COVID 19 koja traje već gotovo dvije godine usporila je svjetsku ekonomiju, uslovila poremećaje na globalnom tržištu, izmijenila način privređivanja i ponašanja, te istakla slabosti nacionalnih ekonomija. Pokazalo se da su najneotpotnije na ovaj eksterni udar ekonomije koje su se dominantno oslanjale na turizam i sa njim povezane grane, što je slučaj i sa Crnom Gorom.
Podsjetimo da su prethodnu godinu obilježila zatvaranja granica, te da su brojne kompanije bile primorane da u potpunosti ili djelimično obustave svoju privrednu aktivnost. To se na direktan ili indirektan način odrazilo na sve privredne sektore, što je za ishod imalo pad ekonomske aktivnosti od 15,3%.
Kompanije iz sektora turizma suočile su se sa otkazivanjem svih vrsta ugovorenih aranžmana, što je uzrokovalo veliko smanjenje broja turista (83,2%). Posljedično, obustavom međunarodnog i međugradskog saobraćaja, ostvaren je i značajan pad u sektoru saobraćaja. Niža tražnja u turizmu odrazila se negativno na promet u trgovini (-16,8%).
Usljed navedenih problema, došlo je do smanjenja tražnje što se odrazilo na pad produktivnosti, te time i pad prihoda, otežanog izmirivanja tekućih i dugoročnih kreditnih obaveza, što je povećalo ukupna dugovanja.
Povećana ekonomska neizvjesnost usporila je ili odložila investicione aktivnosti, pa su strana direktna ulaganja u 2020. bila manja za 14,8%.
Prvi kvartal 2021. godine je bio pod snažnim uticajem privrednih trendova iz prethodne godine, te je bilo za očekivati da će BDP zabilježiti negativnu stopu rasta (-6,4%).
Imunizacija koja je započela u maju tekuće godine, stvorila je dobre pretpostavke za optimizam u pogledu oporavka ekonomije, što pokazuje i podatak da je u drugom kvartalu zabilježen rast BDP-a od 19,0%. U ovoj godini došlo je do poboljšanja poslovne aktivnosti u sektorima industrije i trgovine, a posebno u sektoru turizma. U prva dva kvartala zabilježen je i rast prihoda od turizma 110,4%, građevinskih usluga 25,2% i transporta 25,1%.
Imajući u vidu ostvarene rezultate u turizmu kao i realnu mogućnost masovne imunizacije očekivanja su da će do kraja godine, crnogorska privreda nastaviti da se oporavlja.
Koristim i ovu priliku kao povod da pozovem privrednike da se, ukoliko to već nijesu uradili, vakcinišu. Pozivam ih i da u tome ohrabre svoje zaposlene, jer je to put koji nas vodi ka zdravstvenom i ekonomskom oporavku.
ANALITIKA: U kojoj mjeri se kovid kriza reflektovala na nelikvidnost privrede? Da li je naročito izražen problem nemogućnosti naplate potraživanja?
DRAKIĆ: Sve mjere podrške privredi, od izbijanja krize, koje je donosila izvršna vlast, a u čijem kreiranju je i Komora aktivno učestvovala, imale su značajnu ulogu u očuvanju likvidnosti. Takođe, Centralna banka Crne Gore je donijela devet paketa mjera podrške, a u okviru posljednjeg proširen je obuhvat korisnika prava na moratorijum. To je bila značajna pomoć u održavanju likvidnosti jer su odlaganjem kreditnih obaveza privremeno sniženi troškovi poslovanja i obezbijeđen njegov kontinuitet.
Dugi rokovi naplate potraživanja, koji imaju negativan uticaj na sposobnost kompanija da izmiruju obaveze, karakterisatika su naše privrede čak i u redovnim uslovima poslovanja, te je jasno da je novonastala situacija sa pandemijom koronavirusa dodatno produbila ovaj problem. Ovo je potvrdilo i istraživanje Privredne komore sprovedeno početkom tekuće godine, u okviru kojeg je više od polovine anketiranih privrednih subjekata navelo naplatu potraživanja kao drugu najveću barijeru u poslovanju, odmah iza visokog opterećenja troškova rada.
Složenost ovog problema najvjerodostojnije opisuje broj blokiranih pravnih lica i preduzetnika koji se nalaze u evidenciji CRPS-a na dan 31.08.2021. godine, a koji iznosi 15.333, što je za 4,3% više u odnosu na mart 2020. Iznos njihovog duga na navedeni datum je 799,6 miliona eura, što je značajno uvećanje u odnosu na naznačeni uporedni period.
ANALITIKA: Da li je od početka prošle godine registrovan rast sive ekonomije i u kom obimu?
DRAKIĆ: Iskustvo pokazuje da u uslovima ekonomske krize, kada gotovo svaki sektor bilježi pad aktivnosti dolazi do rasta nivoa sive ekonomije. Takav scenario u ovim uslovima nije zaobišao ni nas. Iako o tome ne postoje zvanični statistički podaci, poslednja dostupna istraživanja ukazuju da je u zemljama regiona neformalna ekonomija na nivou od 30%. Prema OECD-ovom Izvještaju o konkurentnosti u jugoistočnoj Evropi, procijenjeni nivo sive ekonomije u Crnoj Gori iznosi između 28% i 33%. Do sličnih rezultata došle su i druge međunarodne i inostrane organizacije koje su se bavile istraživanjem ovog problema.
Treba istaći da su do sada donošene vladine mjere podrške privredi bile podsticajne i za uključivanje dijela privredne aktivnosti iz neformalnih u formalne tokove i to je dalo rezultate. Ipak, prostor za djelovanje i dalje je veliki, te je potrebno nastaviti i istrajavati sa intezivnim aktivnostima na suzbijanju neformalnog sektora.
ANALITIKA: Kako komentarišete rast stope nezaposlenosti koja je na kraju avgusta bila 23,3 odsto, 5,5 odsto veća u odnosu na avgust 2020?
DRAKIĆ: Obustava i usporavanje aktivnosti kod velikog broja privrednih subjekata odrazili su se na broj zaposlenih i uopšte na stanje na tržištu rada. Privredni subjekti u sektoru turizma, sektorima povezanim sa njim, koji su više sezonskog karaktera, suočeni sa teškoćama u poslovanju, bili su prinuđeni na optimizaciju troškova i smanjenje broja zaposlenih. Stoga je u 2020. stopa nezaposlenosti porasla 4,27 procentna poena i iznosila je 20,48%. Zabilježen je i pad broja zaposlenih od 13,2% u odnosu na godinu ranije.
Nažalost, započeta imunizacija i otvorene granice koji su i te kako uticali na uspješnost sezone i visok nivo ostvarenih prihoda, još se nijesu značajnije odrazili na tržište rada. I ove godine sezonska radna snaga u turizmu dijelom je bila angažovana iz zemalja okruženja, što je uticalo da nezaposlenost ostane na relativno visokom nivou. Ovo svakako ukazuje da je u period pred nama potrebno nastaviti rad na većoj zastupljenosti dualnog obrazovanja i usmjeravati se ka zanimanjima koja tržištu trebaju. Privreda, obrazovne institucije i kreatori obrazovnih i ekonomskih politika ovo pitanje moraju postaviti visoko na listu svojih prioriteta. Komora je posvećena partnerstvu sa Vladom na ovom zadatku i to će ostati i ubuduće.
Zaključujući odgovor na ovo pitanje, dodala bih da je na rast zaposlenosti uticaj imalo i usporavanje aktivnosti na realizaciji postojećih investicionih projekata, te odlaganje investicija u nove razvojne projekte.
Očekujem da će se oporavkom privrednih aktivnosti, te ponovnim pokretanjem investicionog ciklusa, i stopa nezaposlenosti smanjivati.
ANALITIKA: Na koje sektore privrede se, kao otpornije na krizu, treba fokusirati u narednom periodu?
DRAKIĆ: Saniranje ranjivosti privrednog sistema Crne Gore bi trebalo da prate strukturne reforme u cilju obezbjeđenja održivog ekonomskog razvoja. Stoga je neophodno da se stvore uslovi za razvoj privrednih grana otpornijih na spoljne udare. To obuhvata sektor informaciono-komunikacionih tehnologija, poljoprivrede i prehrambene industrije, energetike, drvoprerade i industrije građevinskih materijala. Razvoj i ulaganje u navedene grane značio bi valorizaciju komparativnih prednosti, kao i ekonomski opravdano, a održivo korišćenje prirodnih resursa kojima raspolažemo.
Pandemija koronavirusa pokazala je važnost domaće poljoprivredne proizvodnje, te potrebu daljeg jačanja ovog sektora, što u konačnom vodi ka smanjenju uvozne zavisnosti od proizvoda koje možemo sami stvoriti. Ulaganja u sektor poljoprivrede, edukacija, podrška u implementaciji međunarodnih standarda kvaliteta mogu imati pozitivne efekte u srednjoročnom periodu u dijelu supstitucije uvoza hrane. Neophodno je jačati kvalitet domaće ponude kroz nastavak aktivnosti na promociji i afirmaciji domaće proizvodnje i boljem pozicioniranju domaćih proizvoda.
Sektor informaciono-komunikacionih tehnologija je jedan od rijetkih koji je, u vrijeme pandemije, trpio minimalne gubitke. Više nego ikad očigledna je prednost IT industrije koja se ogleda u njenoj fleksibilnosti. Povećana potreba za uslugama kompanija iz ovih djelatnosti u periodu krize, ukazala je na to da bi trebalo učiniti dodatne napore u pravcu daljeg razvoja IT sektora, te unapređenje poslovnog ambijenta koji pogoduje njegovom razvoju. Ovaj sektor treba da bude i okosnica procesa digitalne transformacije, čija hitnost i neophodnost više nijesu upitne, već moraju predstavljati jedan od strateških pravaca djelovanja. Uspješan proces digitalne transformacije društva zahtijeva i povećanje stope digitalne transformacije privrede, kreiranje digitalne preduzetničke kulture, što potkrepljuje već iznijetu tvrdnju da je razvoj tradicionalnog i inovativnog ICT sektora od posebnog značaja.
ANALITIKA: U kom pravcu treba sprovoditi reforme u oblasti unapređenja poslovnog ambijenta?
DRAKIĆ: Privredna komora u saradnji sa Vladom, te brojnim institucijama učestvuje u izgradnji privrednog sistema, u predlaganju mjera i pravaca ekonomske politike i rješavanju drugih pitanja od značaja za privredu. Stoga su aktivnosti usmjerene, na konstantno unapređenje poslovnog ambijenta i jačanje konkurentnosti privrede, kao ključne komponente za dinamiziranje privrednog rasta imperativ za sve aktere koji po prirodi svog ustrojstva nose odgovornost za taj proces, a što je put ka podizanju kvaliteta životnog standarda i ostvarenja ukupnog ekonomskog i društvenog boljitka.
U cilju unapređenja poslovnog ambijenta i jačanja konkurentnosti nacionalne ekonomije, potrebno je nastaviti sa reformom privrednog zakonodavstva u pravcu stvaranja atraktivnog investicionog ambijenta, konzistentnosti i predvidivosti zakonodavnog okvira, te unapređenja efikasnosti administracije na svim nivoima. Aktivnosti usmjerene na uspostavljanje stimulativnijeg poreskog sistema, posebno u dijelu poreza i doprinosa na zarade nalaze se u osnovi postavljenog cilja. Stimulativan poreski sistem za očekivati je da doprinese uključivanju neformalne ekonomije u legalne tokove, što bi za rezultat trebalo da ima proširenje baze poreskih obveznika, rast budžetskih prihoda, eliminisanje nelojalne konkurencije, te u krajnjem smanjenje fiskalnog i parafiskalnog opterećenja privrede.
Takođe, je neohodno raditi na daljem smanjenju raspona poreske stope na nepokretnosti do 0,5% tržišne vrijednosti, oslobađanje privrednih subjekata plaćanja poreza na dobit u slučaju reinvestiranja u proširenje proizvodnih kapaciteta i unapređenje tehnološkog procesa.
Rješavanjem ovih izazova stvoriće se pretpostavke za veći priliv stranih i domaćih ulaganja, od kojih će u značajnoj mjeri zavisiti oporavak ekonomije nakon pandemije, jer je kriza ograničila investicione sposobnosti države.
Pored navedenog, a u cilju unapređenja poslovnog ambijenta i stvaranja uslova za pokretanje investicionog ciklusa, kao posebno važno se prepoznaje razmatranje mogućnosti uvođenja novih kreditnih instrumenta podrške, donošenja sveobuhvatnog seta mjera za podsticanje digitalnog poslovanja, te nastavak aktivnosti na reformi obrazovanja, sa akcentom na dualno obrazovanje.
ANALITIKA: Koliko Vlada i državne institucije imaju sluha za interese privrede?
DRAKIĆ: Saglasno misiji svog postojanja komore su institucije koje su partner donosiocima odluka i kreatorima politika. Samim tim one učestvuju u stvaranju ambijenta koji pogoduje razvoju biznisa i nacionalne ekonomije u cjelini. Tako je i u Crnoj Gori. Privredna komora, koja već gotovo vijek unazad okuplja crnogorsku privredu, bila je i ostaje posvećena njegovanju tog partnerstva. Univerzalno članstvo omogućava nam da zahtjeve koji dolaze od poslovne zajednice sagledamo sa svih aspekata i tako izbalansirane ih prenosimo izvršnoj vlasti. Partnerstvo koje ostvarujemo sa Vladom, te kreatorima politika na lokalnom nivou nije jednosmjeran proces i to je ono što mu daje snagu i kvalitet. Predstavnici Komore su zastupljeni u svim tijelima, na nacionalnom nivou, koja se na bilo koji način bave pitanjima od važnosti za poslovnu zajednicu.
Nema dileme da odgovori i rješenja za određene izazove sa kojima se privreda suočava zahtijevaju duže vrijeme, jer podrazumijevaju složene zahvate u setu povezanih sistemskih propisa. U Komori to razumijemo i pravimo jasnu distinkciju između zahtjeva i očekivanja privrede kojima se brzo može izaći u susret i onih za koje je potrebno vrijeme.
Međusobno uvažavanje i potpuno razumijevanje jasno diferenciranih uloga koje imamo na putu ka cilju stvaranja održivog ekonomskog rasta i razvoja, odlika su našeg odnosa. To je formula uspjeha potvrđena i u Njemačkoj, Austriji, Francuskoj i mnogim drugim razvijenim evropskim zemljama.
