”Kako i sve države, gdje gospodari istočno-pravoslavna vjera, tako i Crna Gora ima svoju autokefalnu crkvu”. I u Ustavu Knjaževine Crne Gore u članu 40. se govori i ovo: ”Državna vjera u Crnoj Gori je istočno-pravoslavna. Crnogorska crkva je autokefalna”. Država Crna Gora bila je vlasnik crkvene imovine, a Crnogorska crkva njen držalac, korisnik i plodouživalac.
Nema svojine ili vlasništva bez prava raspolaganja, koje znači da vlasnik stvari pored prava i mogućnosti da je ima u svom posjedu, da upravlja njome, koristi je i upotrebljava samostalno, od nje ubira plodove, o njoj može odlučivati, može je prodati, otuđiti, pokloniti, zamijeniti, ustupiti, uništiti-imati apsolutnu vlast u granicama zakona nad njom. Znači, nije svojina, ako nemate pravo raspolaganja stvarima, tako je od rimskog prava do današnjeg dana. Tako je i u kanonskom pravu.
A to pravo svojine Crnogorska crkva kao državna crkva u nezavisnoj Knjaževini i Kraljevini Crnoj Gori od 1852. do 1918. godine nije imala. Srpske crkve tada nije bilo u Crnoj Gori, ona je u statusu eparhije Srpske patrijaršije sa sjedištem u Beogradu uvedena tek 1920. godine, odnosno, 1922. godine. Naime, tek poslije 1920. godine eparhije nasilno ukinute autokefalne Crnogorske pravoslavne crkve pripojene su novouspostavljenoj Srpskoj crkvi (Patrijaršiji), čije je sjedište u Beogradu. Kad je izvršena administrativna dioba KSHS/Kraljevine Jugoslavije broj crkvenih eparhija Srpske crkve je sveden sa 27 na 21. Tek tada 1929. godine prvi put je uvedena, osnovana Crnogorsko-primorska mitropolija, koja je i uspostavljena kao strukturni, integralni dio Srpske patrijaršije u doktrinarnom i pravno-organizacionom pogledu. Prema crkvenoj statistici iz 1924. godine Srpska patrijaršija je imala 29 eparhija, od kojih je 27 bilo u Kraljevini SHS. Tada se kao jedinica Srpske patrijaršije navodi eparhija "Cetinjska i zahumsko-raška". Godine 1929. od djelova bivše bokokotorske i zahumsko-raške eparhije, kao i djelova pećke eparhije omeđena je voljom političkih i crkvenih vlasti u Beogradu teritorija novoosnovane Crnogorsko-primorske mitropolije.
Prezentiram nekoliko relevantnih istorijskih izvora i činjenica o pitanju vlasništva nad sakralnim pravoslavnim objektima, hramovina i dobrima u Knjaževini i Kraljevini Crnoj Gori. Član 716 OIZ iz 1888. za Crnu Goru kaže: “Imaonici su pravoslavne crkve, manastiri i druge crkvene ustanove kojima tu osobenost priznaju crkvena pravila ili crkovna Vlast, ako to priznanje nije u opreci sa državnim zakonom. To isto budi rečeno i o crkvama i crkvenim uredbama drugih hrišćanskih ispovijedi koje država priznaje”. Država Crna Gora je imala vrhovnu, suverenu vlast (suprema potestas) i svojinu nad pravoslavnih hramovima (crkvenim objektima i manastirima). O tome izričito govori član 719. OIZ, kojeg namjerno prećutkuje Džomić. On glasi “Nepokretna dobra pravoslavnih crkava i manastira, ne mogu se nikako prodavati ili inače ustupati, bez naročita dopuštenja državne vlasti”. U Ustavu Pravoslavnih Konistorija u Knjaževini Crnoj Gori iz 1904. godine u članu 109. se kaže:
“Nepokretna dobra crkvena ne mogu se prodavati, zamjenjivati ili inače ustupati. Ako interes dotične crkve zahtijeva da bi trebalo kakvo dobro prodati ili promijeniti sa drugim, u ovakvom slučaju konsistorija će prethodno učiniti sve potrebne izviđaje i tada će podnijeti predlog Ministarstvu prosvjete i crkvenih djela. Poslednja riječ u ovakvim stvarima pripada Knjaževskoj Državnoj vlasti”. Norme su jasne i one zbore da je država vlasnik, jer je ona jedino mogla odlučiti mogu li se prodavati ili ustupati nepokretna pravoslavna dobra. To pravo Crkva nije imala. Da je imala to pravo, imala bi svojinu, a kad nema svojinu, imala je državinu, inače ne bi pisalo da o tome mora tražiti naročitu dozvolu države, koja je u tom pogledu imala svojinska ovlašćenja.
U članu 718. OIZ kaže se da se uprava crkvenih dobara odvija po unutrašnjim aktima crkve, ako nijesu u suprotnosti sa državnim zakonima, što znači da su državni zakoni u pogledu upravljanja crkvenim dobrima bili obavezni za crkvu u Knjaževini i Kraljevini Crnoj Gori. Kad je Crna Gora postala sekularna država, u odluci Crnogorskog senata od 7. marta 1852. godine navodi se i to da “Vladika, ili bolje reći episkop ili arhiepiskop Crne Gore, koji će imati ograničenu vlast nad crkvenim stvarima, biće izabran posredstvom crnogorske vlade”.
U doba knjaza Danila i knjaza/kralja Nikole Crnogorska crkva je bila podvlasna državnoj vlasti, a Knjaz Gospodar je bio taj koji je odlučivao, izmedju ostalog, i o izboru mitropolita, obimu njegove vlasti i o krupnim pitajima koji su se odnosili na status i život crkve. Naročito u imovinsko-pravnim odnosima. U vrijeme Knjaževine Crne Gore, Mitropolitu i manastirskom bratstvu ustanovljene su plate, ali je višak manastirskih prihoda (nakon podmirenja plata) išao za potrebe prosvjete (za tri godine 9 crnogorskih manastira prihodovalo je državi Crnoj Gori preko 56 hiljada forinti). Zbog nedoličnog držanja u slučaju pogibije knjaza Danila, knjaz Nikola je otpustio i razrijeđio dužnosti cetinjskog mitropolita Nikanora Ivanovića.
Zaboravljaju klerikalni i civilni velikosrpski agenti i agitatori mnoge fundamentalne istorijsko-pravne činjenice, o povijesnoj kanonskoj autokefalnosti Crnogorske pravoslavne crkve, posebice one koje su istakli u svojim djelima prof. dr Valtazar Bogišić i srpski kanonista dr Nikodim Milaš. Dr Valtazar Bogišić, u djelu „Pravni običaji u Crnoj Gori, Hercegovini i Sjevernoj Albaniji“ (anketa iz 1873.), priredio dr Tomica Nikčević, Titograd, 1984, str. 238-267, eksplicitno navodi autokefalnost Crnogorske pravoslavne crkve i ističe činjenicu da je ona imala kao samostalna juridička ličnost pravo upravljanja, upotrebe i korišćenja crkvenom imovinom, ali da je vlasništvo nad sakralnim nepokretnim pravoslavnim dobrima pripadalo državi Crnoj Gori, odnosno, bilo je podložno zakonima njene suverene vlasti. Bogišić navodi eksplikaciju koju mu je dao arhimandrit Nićifor Dučić da je Vladar (poglavar države, svjetovne vlasti u sekularnoj državi) odlučivao o izboru Mitropolita, o njegovoj hirotoniji, o njegovom postavljanju, da je država Mitropolitu davala platu i da „uzimaše dohotne manastirske u opću kasu. Pri financijalnoj reformi 1868. dadoše se sva dobra u upravu mitropolitu pod uvjetom da dohodci i manastira Cetinjskog i plemenskih budu upotrebljavani na izdražavanje osnovnih škola u državi. Račune, pak drži državna financijska uprava“, te da je „mitropolit pod kontrolom državne financijske komisije“, te da većina manastirskih prihoda pripadaju državi.
Razgraničenje između državnih i crkvenih imanja, odnosno, izmedju drzavne imovine Knjaževine Crne Gore i autokefalne Crnogorske crkve izvršeno 24.marta 1868. Tada je izvršen popis crkvene imovine, za koju se veli da je država u “imovinu predala upravi preosvećenog gospodina Ilariona, sadašnjeg mitropolita Crnogorskog”, te da njene prihode koristi za funkcionisanje crkve, a da država, odbor Senatski, “kojem će se narodna blagajna povjerit, pregleda račune manastirske svaka tri mjeseca, da besposredni odgovornik za dobra crkovna bude isti Mitropolit Ilarion, ili drugi, koji bi ga naslijedio; i na posljetku, da glava Crkve pod nikakvim izgovorom, bez znanja vlasti, ne može ništa kupiti, prodati, promijeniti, ili darovati od onoga što crkvi prinadleži” (“Orilić”, crnogorski godišnjak, 1869, str. 62-64). Tu odluku je donijela Crnogorska narodna skupština po nalogu i odobrenju vladara-nosioca najviše apsolutne vlasti u Zemlji – kralja Nikole. Po toj odluci crkva je imala svoju imovinu koju je koristila i njome namjenski upravljala, pod državnom kontrolom, a svojinu, vlasništvo nad hramovima, manastirima i crkvama kao nepokretnostima zadržala je država, odnosno, državna vlast.
Crnogorska crkva je upravljala imovinskim crkvenim dobrima, koristila ih za život crkve, ali državna vlast (država) je raspolagala sa njima, to jest ona je jedina imala pravo svojine. Čak je bilo izričito propisano da Crkva ne može dati u zakup /arendu/ crkvenu imovinu, ukoliko to ne odobri država. Recimo, arhimandrit Mitrofan Ban, u ime Zahumsko-raške eparhije Crnogorske Pravoslavne Crkve, aktom broj 280., Ostrog 25. jula 1884. godine, traži dozvolu od Ministarstva prosvjete i crkvenih djela da posjede Pivskog manastira izda pod zakup /arendu/. Znači, i iz tog dokumenta se jasno vidi da je država imala svojinska ovlašćenja nad pravoslavnim nepokretnostima, a da je crkva bila samo njihov držalac /korisnik, plodouživalac/.
Jer da je imala svojinu, mogla je sama dati u zakup zemljište, a ne tražiti odobrenje i dozvolu od države. To znači da je država odlučivala jer je imala dominium i imperium o tome da se crkveno zemljište da pod arendu, a to je gospodine Džomiću svojina ili vlasništvo. Da je država kontrolisala i imala konačnu odlučujuću riječ o finansijskom poslovanju crkve rječito govori i podatak da je tadašnji administrator Zahumsko-raške eparhije CPC arhimandir Mitrofan Ban iz Ostroga 28. aprila 1884. godine, akt br. 200, dostavio Ministarstvu prosvjete i crkvenih poslova račun prihoda i rashoda u Zahumsko-raškoj eparhiji za 1883. godine. Recimo, Mitropolit Mitrofan u ime Konsistorije Cetinjske, broj 2576, od 7. septembra 1907. godine tražio je dobrenje od Ministrstva prosvjete i crkvenih poslova da novac koji je definisan budžetom za potrebe Manastira Kosijerevo, a koji nije upotrijebljen, potroši za opravku Manastira Dobrilovine. Ove i desetine drugih sličnih autentičnih arhivskih dokumenata pravnog karaktera možete pronaći u knjizi istoričara i istraživača prof. dr Živka Andrijaševića, “Crnogorska crkva 1852-1918”, Nikšić, 2008, str.221-498.
Na kraju, valja reći višedecenijsko i sadašnje ponašanje Srpske crkve u Crnoj Gori, najbolje objašnjavaju riječi dr Valtazara Bogišića:”Nepravda je još i veća, kad ko od zla djela svog još i kakvu korist čini”.
