Borba i žrtva za uskrsnuće crnogorske slobode

Kakva je bila slika svirepog i krvavog režima koji je vladao na prostoru Crne Gore od kraja 1918, u doba kada je Kraljevina Crna Gora u uslovima okupacije, prisajedinjena, pripojena Kraljevini Srbiji, alijas Kraljevini SHS, govore mnogobrojni primarni istorijski izvori i referentna istoriografska literatura.

Tu činjenicu o žrtvama crnogorskog naroda za opstank, odbranu i uskrsnuće crnogorske slobode konstatuje i predsjednik crnogorske Vlade u progonstvu Jovan Simonov Plamanac u pismu, kojeg je 31. marta 1919. godine, iz Neja kod Pariza, uputio predsjedniku SAD dr Vudrou Vilsonu, u kojemu ga obavještava »o srpskim pokoljima i kriminalu i politici inkvizije protiv pojedinaca i zajednice«. (Viđeti o tome: Dr Dragoljub Živojinović, “Crna Gora u borbi za opstanak 1914-1922”, Beograd, 1996, str. 369).

Jovan Plamenac

U Crnoj Gori do 1921. godine “Srbi su popalilli više od 6.000 (šest hiljada) kuća i poharali veliki broj imanja. Više od 4.000 (četiri hiljade) crnogorskih građana je bačeno u tamnicu, a štotine žena i đevojaka obešćašćeno; strijeljali su ne smao muškarce, već i žene i đecu. Riječju, zaveden je režim strahovlade koji predstavlja sramotu za Evropu i za XX vijek”.  (“Uloga Francuske u nasilnoj aneksiji Crne Gore”, prvo izdanje na francuskom jeziku, Rim, 1921, drugo izdanje na crnogorskom jeziku, priredio prof. dr Šerbo Rastoder, Conteco, Bar, 2000, str. 77). 

Srpski novinar i publicista Pantelija Jovović u predgovoru knjige »Crnogorski političari- portreti«, koja je objavljena u Beogradu, 1924. godine, piše daje u Crnoj Gori »do 1921. godine već bilo popaljeno pet hiljada crnogorskih domova« (navedena knjiga, strana 3). 

Crna Gora tada je bila žrtva strašne opresije. Okupacione srpske vojne, policijske i civilne vlasti i njene potjerne formacije, napadale su, nemilosrdno i bezobrorno, na sve crnogorske svetinje. Svim sredstvima i na sve načine radile su da se upropaste tragovi državotvorne i nacionalne slobode crnogorskog naroda. Sprovodili su politiku brisanja i uništenja istorijskog i kulturnog trajanja i pamćenja kod Crnogoraca i vršili masovne zločine. 

Antonije Bojović

Crnogorski diplomata, političar, narodni poslanik, emigrant Jovan Jovo Mihailov Popović, u Memorandumu naslovljenom »Pogled na crnogorsko pitanje«, koji je napisan u Rimu 14. februara 1919. i podnijet u ime Saveza slobodnih Crnogoraca Konferenciji mira u Parizu, veli, uz ostalo, i ovo: 

»U svojoj razornoj obijesti da unište sve što je crnogorsko, ove plaćeničke bande zaboraviše se tako daleko da batinaše sva ona lica kod kojih nađoše crnogorski vojnički barjak ili koji god drugi znak ili obilježje koje podsjeća na crnogorsku državu. U tom cilju uništen je i jedini spomenik vojnički na trgu u Podgorici podignut u čast poginulih Crnogoraca za oslobođenje tih krajeva. Kao što se vidi, ide se za tim da se uništi i istorija ovog mučeničkog naroda«. 

(Jovo Popović, »Pogled na Crnogorsko pitanje«, Memorandum podnesen Konferenciji mira u Parizu, Kraljevska Crnogorska državna štamparija, Nej kod Pariza 1919. godine). 

U cilju utvrđivanja stvarnog stanja u Crnoj Gori poslije 1918. godine, dolazili su u Crnu Goru brojni strani predstavnici, misije i delegacije, slate od relevantnih subjekata u međunarodnoj zajednici sa konkretnim i specijalnim zadacima. U tu svrhu, pored ostalih, u Crnu Goru je 1919. stigao, kao predstavnik SAD, američki oficir sekretar predsjednika Vudroa Vilsona major, potom pukovnik Čarls Velington Furlong.

Đorđije Kustudić

Furong je, inače, bio član američke delegacije na Konferenciji mira u Versaju 1919. godine. Imao je obavezu da o situaciji u Crnoj Gori, u svojstvu šefa američke misije, na osnovu istraživanja, sačini i podnese izvještaj svojim nadređenim. Furlong je bio u Crnoj Gori od 6. februara do 2. marta 1919. godine. Obišao je svu njenu teritoriju, razgovarao je sa predstavnicima okupacionih vojnih i civilnih vlasti, kao i sa protivnicima aneksije Crne Gore Srbiji, zapravo, sa političarima, oficirima, zatvorenicima, ustanicima, komitima crnogorskim. 

Preko Čarlsa Furlonga, člana američke misije, predstavnici osam nikšićkih plemena i crnogorskih ustanika posali su jedno opširno pismo američkom predsjedniku Vilsonu 13. februara 1919. godine. Autori i potpisnici tog pisma bili su: Milisav Nikolić, bivši potpredsjednik Narodne skupštine, Živko Nikčević, sekretar crnogorskog MUP-a, Stevan Pavlović, major, Antonije Bojović, pravnik, Radojica Nikčević, glavnokomandujući ustaničkih snaga, Nikodim Janjušević, glavar monaških redova, Ljubomir Nikolić, sveštenik, Milisav Nikčević, učitelj, Dragiša Bojović, vojni zapovjednik i Andrija Stanković, major. U tome pismu veli se da su »Crnogorci lišeni prava slobodnih ljudi« i vraćeni ulaskom srpske vojske u Crnu Goru 1918. godine »u još grublje ropstvo«. 

Milisav Nikolić

Ustaničke vođe podvlače u tome pismu i to da je Crna Gora postala žrtva »srpskih osvajača i crnogorskih izdajnika«. U tome pismu osuđuje se tzv. Podgorička skupština iz novembra 1918. (i njene odluke) kao lažna i namještena, bez legitimiteta i legaliteta. Govori se o teroru koji se sprovodi nad crnogorskim narodom, propagandi i podmićivanju koje koriste srpske okupatorske vlasti za svoje ciljeve, potom o tome da su šume pune crnogorskih komita, koji su uzeli oružje da odbrane izgubljena i oduzeta prava crnogorskom narodu, zatvorima prepunih crnogorskih patriota, skrnavljenju crnogorske istorije i tradicije i itd, te da Crnogorci, pored ostalog, »ni na koji način ne mogu prihvatiti stvaranje velike Srbije«. 

(Ovo pismo, arhivski dokument je prvi put u istoriografiji integralno objavljen u knjizi prof. dr Šerba Rastodera, »Crna Gora u egzilu 1918-1925«, Knjga II, Podogirca, 2004. godine, str.40-47. Original se nalazi u Huverovom Institutu u SAD) . 

Komita Ilija Ašanin u starosti

“Glas Crnogorca”, Nej na Seni kod Pariza, broj 90 od 12. decembra / 25. decembra 1920. godine, objavio je članak pod naslovom “Za slobodu zlatnu”, koji govori o poginulim crnogorskim ustanicima u borbi protiv okupatorskih vlasti Kraljevine Srbije. U tom članku navodi se i sljedeće: 

“U neravnoj borbi koju vode crnogorske patriote protivu zločinačkih srbijanskih okupatorskih vlasti u Crnoj Gori dosad je palo mnogo čestitih crnogorskih sinova, čija će imena biti duboko urezana u srcima sviju čestitih Crnogoraca, koji su ostali vjerni svojim vjekovnim tradicijama i vjerni svojoj otadžbini...

Poručnik Vuk Nenezić iz Lukova poginuo u julu 1919. godine u borbi na Trubjelu (Rudine).

Oficir Đuro Miković iz Dragovoljića, poginuo u planini nikšićkoj; 

Pravnik Antonije Bojović, Blažo Bojović, Jakša Mašnić i Radonja Simonović – svi iz Župe.

Student Mileta Andrijević iz Martinića.

Sin kom. Marka Markovića iz Pipera – poginuli u mjesecu avgustuu 1919. godine u Martiniće;

Mirko, Andrija i Neško Ćetkovići iz Ozrinića, poginuli oktobra 1919. godine na Krnovu.

Oficir Jovan Bulatović i Vučić Rakočević iz Rovaca, poginuli u oktobru 1919. u Rovca;

Kapetan Dragiša i barjaktar Milan Bojovići i Vaso Mušikić iz Župe, poginuli januara 1920. u Rudine [1]; 

Poručnik Nikola Nikolić iz Rudina, poginuo novembra 1919. u Rudine.

Svi su oni poginuli u borbama protivu okupatorskih vlasti. Slava im”, navodi emigrantski “Glas Crnogorca”, zvanični list Kraljevine Crne Gore.

Stevo Poček

Dugo godina je u Crnoj Gori djelovala gerila (komitski pokret) za PRAVO, ČAST I SLOBODU CRNE GORE. Stradali su mnogobrojni Crnogorci, koji su ubijeni, poginuli, mučeni, zatvarani i bili prinuđeni na predaju organima režima Kraljevine SHS, i to pod molbama i pritiskom naroda da se njihovom predajom pokuša narod spasiti od daljih brutalnih represija vlasti. 

Nakon junačke pogibije grupe od 11 crnogorskih ustanika u Šćepan Dolu, u Rubežama kod Nikšića 28. decembra 1923, predvođenih Savom Raspopovićem, Milutinom-Mujom Bašovićem i Petrom Zvicerom, crnogorska oslobodilačka gerila zadobila je snažan udarac i tokom prve polovine 1924. veliki dio crnogorskih ustanika je likvidiran, ili je silom prilika bio primoran na predaju vlastima, nakon pregovora i pritiska svojih plemenika i bratstvenika da to urade kako bi se poštedio narod daljeg okrutnog postupanja režima prema njemu. 

Oni su se radi toga cilja i predali, ali su bili prevareni, te su okovani u gvožđa, zatvoreni, isljeđivani i suđeni i osuđeni na višedecenijske robije kao politički »krivci«. O predaji crnogorskih ustanika organima vlasti tokom 1924. godine pisao je i beogradski dnevni list »Vreme«, broj 811, od 21. marta 1924. godine, na strani 3, u članku pod naslovom »Koji su se odmetnici do sada predali-kraj odmetničke akcije u Crnoj Gori« koji glasi: 

Izvještaj lista Vreme 21. marta 1924.

»Neumoran rad žandarmerije.

Nikšić, 18. marta. Poslije pogibije odmetničkih četa sa Savom Raspopovićem i Mujom Bašovićem na čelu, naša žandarmerija je nastavila energičnu akciju na gonjenju odmetnika.

Odmetnici se gone po velikom snegu i vrlo rđavom putu, ali se akcija nastavlja, iako je skopčana sa velikim teškoćama. Organizovana su jaka poterna odeljenja, koja vode žandarmerijski oficiri. Seljaci neobično predusretljivo dočekuju žandarmeriju i svesrdno je pomažu u njenom radu, pridružujući joj se dragovoljno[2].

Energičan i samopožrtvovan rad žandarmerije već je dao vrlo povoljne rezultate. Meštani sa sela, koji dolaze u Nikšić, tvrde da odmetnici oka ne mogu otvoriti od jakih potera i čude se energičnoj akciji žandarmerije po ovako rđavom vremenu.

Do sada su se predali ovi odmetnici: Đorđe Kustudija [3], Radojica Nikčević, Stevo Poček, Marko Nikolić, Nikola Vojinović, Boško Agram, Stanko Sabah [4] (Ivanović-nap.N.A), Obren Adžić, Pavle Vukićević, Ivo Nikčević, Bogdan Bošković, Jagoš Mušiković (u pitanju je greška: treba Jagoš Mušikić-prim.N.A), Blažo Nuranović (u pitanju je greška: treba Blažo Krulanović-prim.N.A), Damjan Hadžić (u pitanju je greška: treba Damjan Adžić - prim. N.A.), Ilija Uskoković, Ašan (u pitanju je greška treba Ilija Ašanin-nap. N.A) i Krivokapić. Prva dva odmetnika [5] ucenjena su na po sto hiljada dinara, poslednji uopšte nije ucenjen, a ostali su ucenjeni sa pedeset hiljada dinara svaki“.

Radojica M. Nikčević

Tada, dakako, nije bio kraj »odmetničke akcije« u Crnoj Gori, odnosno, komitskog pokreta, iako je nakon toga izgubio masovnost, snagu i uticaj, kojeg je do tada imao.

Istoriograf dr Danilo Radojević u knjizi »Dukljanski horizonti«, Podgorica, 1995, str. 141 o tragediji crnogorskoj nastaloj 1918. godine konstatuje i sljedeće:

»Poništavanje kulture dezorganiziranog, raseljavanog i obesciljenog crnogorskog naroda bilo je radikalno: ukinute su sve kulturne institucije, svi listovi, časopisi, nestalo je iz upotrebe standarda crnogorskog jezika, likvidirana su kulturna udruženja, ukinuta je autokefalna Crnogorska pravoslavna crkva (1920), porušena je kuća na Cetinju i spomenik u Podgorici i (bačen u Moraču) velikog vojvode Mirka Petrovića, s teškom mukom je spriječeno rušenje Njegoševe kuće i kuća drugih Petrovića na Njegušima. U toj konjukturi rušenja, oduzimanja, ukidanja, porušena je (1937) poznata Njegoševa Tablja, kula koju je podigao pjesnik-vladar 1835, iznad Cetinjskog manastira...«.