Istraženi istorijski i pravni izvori iutvrđene istorijske i pravne činjenice su apodiktične i one jasno i precizno, provjerljivo i ubjedljivo svjedoče da Crkva Srbije, odnosno, SPC u Crnoj Gori (i njene eparhije) nije i ne može biti legalni ili nasljedni (ili na bilo koji drugi način pravno utemeljen i relevantan), vlasnik, odnosno, titular prava svojine nad sakralnim pravoslavnim objektima i dobrima, kojima je do 1920. upravljala, na legalan i legitiman način, ondašnja posveautokefalna Crnogorska crkva (Pravoslavna crkva u Crnoj Gori, Mitropolija Crnogorska, Cetinjska mitropolija).
Navodimo, ovom prilikom samo jedan primjer, svjedočanstvo, o istorijskoj autokefalnosti Crnogorske pravoslavne crkve (Mitropolije Crnogorske).
Naime, sekretar knjaza Danila I Petrovića Njegoša, francuski diplomata Anri Delari, obavljao je tu dužnost na Cetinju od 1856. do 1859. godine. On u knjizi pod naslovom "Le Montenegro", objavljenoj u Parizu 1862. piše da od 1766/67. godine "Crnogorska crkva je stvarno postala autonomna i autokefalna i sve do sada ne zavisi ni od jedne pravoslavne crkve". (Anri Delari, "Crna Gora", CID, Podgorica, 2003, sa francuskog prevela Marina Vukićević, strana 36).
Mitrofan Ban
Crnogorska crkva bila je faktički nezavisna i znatno prije 1766. godine.
Ovaj primarni istorijski izvor iz pera uticajnog francuskog diplomate Anrija Delarija, bliskog saradnika knjaza Danila, njegovog državnog sekretara na dvoru Knjaževine Crne Gore, koji je izvanredno znao stanje u Crnoj Gori i položaj Crnogorske crkve u prošlosti, i u Danilovo vrijeme bio neposredan svjedok toga dok je boravio u Crnoj Gori, decidirano svjedoči o postojanju, istorijskoj i stvarnoj autokefalnosti Crnogorske crkve.
Ali, današnji (kao ni raniji) velikosrpski falsifikatori i klero-nacional-šovinisti i protivnici Crne Gore i očiglednih istorijskih fakata, ponašaju se tako da njima, iz političkih i ideološko-opskurnih razloga, kao i koristoljubih i posebno negatorskih i asimilatorskih pobuda prema Crnoj Gori, činjenice ništa ne znače.
Takođe, relevantno je navesti, u ovom kontekstu, da današnja Crkva Srbije (SPC), nastala 1920, dekretom regenta Aleksandra Karađorđevića u Kraljevini SHS, nije bila istorijski ni pravno i ne može biti ne samo vlasnik nego ni zakoniti i savjesni držalac (imati pravno valjanu državinu) nad tim objektima sakralnog karaktera, već je ona uzurpator i okupant istih, a ne njihov istorijski i pravni vlasnik i legalni i legitimni posjednik.
U pravoslavnim bogomoljama, hramovima, crkvama i manastirima u Crnoj Gori do 1920, obavljala je vjersku službu, bogosluženja, liturgije i brojne druge religijske procesije, obilježavala je razne vjerske jubileje, slave, praznike i obavljala obrede za potrebe naroda i države Crne Gore, odnosno, domicilnog stanovništva nekadašnja Crnogorska crkva-Crnogorska mitropolija, odnosno, njen episkopat, sveštenstvo i monaštvo.
Ona je upravljala crkvenim objektima, hramovima (crkvenim zgradama). Ali ni ona nije bila vlasnik kao institucija crkvenih objekata (manastira, crkava, imovine).
Crkva Srbije odnosno SPC nije bila, niti je mogla biti do 1920. godine vlasnik kao ni posjednik (držalac) crkvenih objekata i crkvene imovine u Crnoj Gori, iz prostog razloga što do tada nije ni postojala u Knjaževini i Kraljevini Crnoj Gori.
U monografiji "Pedeset godina na prestolu Crne Gore 1860-1910", objavljenoj u slavlje jubileja 50 godina vladavine knjaza Nikole I Petrovića Njegoša i proglašenja Knjazevine Crne Gore za Kraljevinu (a koju je uredio dr Lazar Tomanović, istoričar, predsjednik Vlade Crne Gore, te koja je štampana u Kraljevskoj Crnogorskoj Državnoj štampariji na Cetinju 1910), između ostalog, navodi se, kada se nabrajaju podignuti i obnovljeni hramovi u Crnoj Gori od 1860. do 1910, na strani 109, da je u Gornjem Zagarču 1903, podignut hram, odnosno, Crkva Svetog Jovana Krstitelja.
Crkvu Svetog Jovana u Gornjem Zagarču
Crkva posvećena Svetom Jovanu Krstitelju u selu Gornji Zagarač podignuta je, dakle,prema raspoloživim istorijskim faktima, 1903. godine i osveštana je 3. novembra iste godine od strane sveštenstva tadašnje autokefalne Pravoslavne crkve u Crnoj Gori-Crnogorske mitropolije, Cetinjske mitropolije, Crnogorske crkve- koja je bila državna crkva u ondašnjoj Knjaževini Crnoj Gori i čiji je poglavar bio arhiepiskop mitropolit Mitrofan Ban, kojega je crnogorski suveren knjaz Nikola I Petrović-Njegoš postavio na mitropolijski tron.
Crkvu Svetog Jovana u Gornjem Zagarču nije gradila, podizala, donirala, finansirala Srpska pravoslavna crkva iz prostog razloga i istorijski provjerenog i utvrđenog fakta zato što tada ona nije postojala u Crnoj Gori.
Stoga, navedeni hram ne može biti u svojini Srpske pravoslavne crkve, odnosno, njenih eparhija u Crnoj Gori. Takođe, njoj ni taj, ni mnogobrojni drugi hramovi, bogomolje podizani do 1918. u Crnoj Gori ne pripada i oni ne mogu biti njeno vlasništvo.
Crkvu Svetog Jovana Krstitelja u Gornjem Zagarču podiglo je svojim radom, trudom, pregnućem, materijalnim, novčanim i drugim sredstvima domicilno, mjesno stanovništvo iz plemena Zagarač, narod i njegove plemenske starješine i to za svoje vjerske, običajne, tradicijske, kulturno- civilizacijske i druge duhovne i praktične potrebe i obrede. To je istorijska, stara, grobljanska crkva Zagarčana (Gornji Zagarač) i ona njima pripada.
Navedenu crkvu osveštao je 3. novembra 1903. godine po ovlašćenju, punomoćju i blagoslovu mitropolita Mitrofana Bana (koji sticajem objektivnih okolnosti to sam nije mogao obaviti, iako je bio pozvan od mještana da to uradi) njegov izaslanik ondašnji sveštenik Zagarački Risto Popović.
Navedenu crkvu je sagradio narod iz plemena Zagarča, odnosno, plemenici Zagarčani - o svome trošku. Svečanom osveštavanju crkve prisustvovali su brojni glavari iz plemena Zagaračkog, kao i druge istaknute ličnosti. Osveštavanje je predstavljalo svojevrsni narodni zbor i zbor glavara i za učesnike toga skupa bila je organizovana svečana trpeza.
Knjaz Nikola
U toj crkveno-narodnoj svetkovini u Gornjem Zagarču učestovali su plemenski kapetan serdarIlija Begović, komandant Komansko-zagaračkog bataljona crnogorske vojske komandir Blagota Dragović, podkomandir Savo Velimirović, potporučnik Đorđije Dragović, potporučnik Tomaš Dragović, podoficir Luka Stamatovići podoficir Blagota Ramović, te šest sveštenika predvođenih parohom Ristom Popovićem. On je obavio, sa još nekoliko sveštenika, po blagoslovu Mitrofana Bana osveštavanje crkve, kao i brojne druge značajne ličnosti,
(Viđi o osveštavanju crkve Svetog Jovana Krstitelja u Gornjem Zagarcu i: Dr Aleksandar Stamatovic, "Istorija plemena Zagarca", 2000, str. 36).
"Glas Crnogorca", neslužbeni organ crnogorskog Dvora i Vlade, koji je štampan u Državnoj stampariji i čije je uredništvo i sjedište bilo na Cetinju (urednik lista tada je bio prof. Živko Dragović) u broju 49, subota, 22. novembra 1903, na strani 5. piše o navedenoj crkvi i činu njenog osveštenja (tekst je potpisan inicijalom S.) sljedeće:
"Iz Zagarča od 3. nov. t.g:
Pleme Zagarči dijeli se po prirodnom položaju na Donji i Gornji Zagarač; tako se isto od davnih vremena dijeli na parohiju Donjo Zagaračku i Gornjo Zagaračku, te ušljed toga postoje i dvije crkve. Po nar. predanju prvi stanovnici, koji su se doselili ovđe i nastanili se pod Garčem podigoše tu jednu skromnu crkvicu, koju je osvestao tadašnji Vladika i Gospodar Crne Gore sv. Petar I Petrović.
Ova crkvica bješe dugim vremenom strosala i ispucala, te se plemenici dogovore da je poprave, ali pošto se uviđelo da se popraviti ne može, riješe, da je svu ponovo sagrade i ta je građevina ove godine vrlo lijepo dovršena. Sva radnja i crkva i ikonostas koštala je oko 2110 kruna.
Narod je istina prva činjenica i glavni izvor odakle se crpi sav rashod oko građenja crkava i škola, ali plemenski glavari podnose još viši teret, jer oni su pozvani da prednjače narodu u svemu onome, što je lijepo, pošteno, uzvišeno i plemenito; za to će im biti viša nagrada, što će ih narod iskreno i sa ubjeđenjem poštovati, nego li npr. da ih ovđe poimenice iznosim.
Isto se tako narod s blagodarnošcu sjeća onih prvaka u narodu, koji su, pa ma bud kojeg uzroka, staju na put u podizanju njenih svetinja i učestvovanju u onome, što pleme drži u slozi i ljubavi.
Kad je crkva dovršena bila, pleme pozove g. Mitropolita Mitrofana da je osvešta, a on mjesto sebe pošalje sveštenika Zagaračkog, g. Rista Popovića, da on s Mitropolitovim blagoslovom osveštanje izvrši, što je baš danas uz neopisano veselje narodno i izvršeno, u slavu sv. Jovana Preteče”.
List navodi da su pored paroha Rista Popovića činodejstvovali i još nekoliko uglednih sveštenika iz Zagarča i susjednih područja, te potom dodaje:
“Pri svršetku božanstvene službe, g. pop Risto Popović, držao je vrlo lijep, shodan danu, govor.
Poslije osveštanja sjelo se za gotovom trpezom, na otvorenom polju kod crkve na kojoj bješe postavljeno do 60 peciva. Trpezi je prisustvovalo više od 400 osoba.
Između najljepšega razgovora i mnogo patriotskih zdravica, pored svega dosta hladnog vremena i tihe kišice, najoduševljenije se igralo i pjevalo oko crkve cijeli dan.
Ne mogu propustiti da ne iznesem na javnost osobite priložnike ovoga hrama i tijem da im se javno iskaže priznanje i zahvalnost:
1) Jovanu Sekuliću i pok. Mrđenu Ristoviću, koji darovaše po jedno zvono vrijednosti svako po 240 kruna;
2) Osobita hvala nek je gospodinu Milošu Šauliću, vršiocu dužnosti Ministra Pravde, koji je poslao jednu prijestonu ikonu sv. Jovana u velikom formatu od 40 kr. vrijednosti;
3) Ristu Stamatoviću i g. S. Radonjiću, koji naročito s Cetinja dođoše radi ove svečanosti i darivaše po nekolike ikone".
