Presudom Okružnog suda KSHS u Kolašinu 5. januara 1927 broj 877-V-1922-6, kao politički „krivici“, osuđeni su mnogobrojni crnogorski rodoljubi, ustanici, suverenisti, komiti (gerilci), politički emigranti, koji su, bili i ostali, zakleti, odani, lojalni, Crnoj Gori, njenom Ustavu i zakonima i državnom suverenu kralju Nikoli I Petroviću-Njegošu.
Oni su se hrabro, viteški, borili i žrtvovali „ZA PRAVO, ČAST I SLOBODU CRNE GORE“, i bili su mučenici i pregaoci za njenu suverenost i nezavisnost. Vojevali su potiv velikosrpske okupacije i nasilne aneksije Crne Gore, a protiv srpskog osvajača, okupatora, otimača i asimilatora Crne Gore i njenog subjektiviteta i identiteta. Stradali su oni i žrtvovali se za odbranu Crne Gore, za nacionalno dostojanstvo Crnogoraca i uskrsnuće njegove slobode i države.
Oće li ko imati snage da pomisli na njihovu sudbinu onog momenta kad fanfare i parade zatresu zemlju i vazduh na dan praznika
Navedenom presudom okružnog suda KSHS u Kolašinu, januara 1927. godine, koju je potom potvrdio Veliki Sud KSHS u Podgorici, aprila iste godine, tada su na po 20 godina robije bili osuđeni prof. dr Novica Radović i Božo Bulatović, dok su istom presudom na 15 godina robije bili osuđeni: Dragutin Radović, Miloš Radović, Radovan Radović (rođena braća dr Novice Radovića), te Milovan Božović, Dragiša Vlahović, Zaharije (Zarija) Vlahović, Tripko Vlahović, Đoko Vlahović, Radoš Vlahović, Pavle Vlahović, Milinko Vlahović, Rade Bulatović, Radonja Bulatović, Ćiro Bulatović, Janko Bulatović, Radovan Bulatović, Milosav Bulatović, Vuksan Bulatović, Mato Bulatović, Milovan Bulatović, Mašo Bulatović, Savo Bulatović, Tomo Bulatović, Jokica Andrijević i Andrija Andrijević.
Suđeno im je zbog učešća u crnogorskom ustanku (1919) i komitskom pokretu i oružanim sukobima, koje su vodili sa okupacionom srpskom vojskom i žandarmerijom (odnosno oružanim trupama KSHS), prilikom pobune, odnosno, crnogorskog ustanka u Rovcima 1919- 1920. godine. Ukupno su tada 27 crnogorskih patriota, tom presudom osuđeni na 415 godina robije. Oni su bili osuđeni kao politički krivci i ideološki protivnici režima, zato što su se politiički i oružanim putem borili za pravo, čast i slobodu, kao i za nezavisnost Crne Gore.
Tu presudu kolašinskog okružnog suda režima države KSHS potvrdio je i Veliki sud u Podgorici i isti je svojom presudom od 27. aprila 1927., broj 775-V-1925-152, osudio pravosnažno pomenute crnogorske patriote, ustanike i komite na izdržavanje izrečene kazne. Svi su oni, kao „politički krivci“ i „osuđenici“ izdržavali dosuđene kazne u zatvorima u Kolašinu, „Jusovači“ u Podgorici, a najvećim dijelom u zatvoru u Zenici. Oni su prevashodno robijali u zeničkom zatvoru i nakon nekoliko smanjivanja kazni aktima o amnestiji i pomilovanju, većina njih je puštena na slobodu nakon ukaza kralja Aleksandra o pomilovanju tek od 24. maja 1934, nakon izdržane političke robije više od 9 godina strogog zatvora u okvima na nogama itd[1].
Protiv svjesno učinjene nepravde, nanesene rečenom političkom presudom, svim navedenim političkim osuđenicima, crnogorskim slobodarima i patriotama, na čelu sa prof. dr Novicom Radovićem, pored ostalih, hrabro je, javno istupio i tražio pomilovanje za Radovića i njegove saborce i drugove i Mato Pavićević, ugledni pravnik i građanin, predsjednik Advokatske komore u Zetskoj oblasti (tako se tada zvala teritorija ukinute Crna Gora, u okviru KSHS), istaknuti advokat, političar i predsjednik okružnog suda, a kasniji velikosudija.
Novinar lista „Novosti“ razgovarao je 1928. godine o stanju pravosuđa na području Zetske oblasti, sa advokatom Matom Pavićevićem, predsjednikom Advokatske komore. Pravnik Mato Pavićević (koji je bio branilac okrivljenih na sudskom procesu protiv 21 optuženog crnogorskog patriote, vođenog u Podgorici marta i aprila 1921, te koji je kao predsjednik kolašinskog okružnog suda prvobitno bio pustio na slobodu uhapšene dr Novicu Radovića i drugove na slobodu, zbog čega je eliminisan, voljom režima, iz daljeg suđenja i odlučivanja), je kritikovao rad Velikog suda i pravosudnu vlast i založio se da se amnestiraju dr Novica Radović i drugovi mu saborci.On je u izjavi za „Novosti“ tada odlučno i odvažno kritikovao konačnu i pravosnažnu presudu dr Novici Radoviću i drugim crnogorskim patriotima, ustanicima, koji su bili osuđeni.
Sudija i advokat, po zvanju i činu, Mato Pavićević tada je rekao (on je, inače, ijekavski pričao i pisao, ali je dalje citirani novinski tekst objavljen na službenoj ekavici u navedenoj novini, koja je bila tada uglavnom u medijskoj upotrebi u KSHS):
„Danas se u Crnoj Gori ništa ne može opisati lepim rečima, pa ni pravosuđe. Veliko je zlo što nemamo kasacije, te zbog toga nikome nije zajemčeno pravo. Ovi, koji stoje na vrhovima sudstva u Crnoj Gori svesni su da je njihova reč poslednja i da nad njima nema nikoga, pa mogu da čine šta hoće. Danas, kada imamo u većini za sudije ljude pravnike, narod iz svega glasa kuka za pravosuđem starih, prostih i nekvalifikovanih sudija. Mi danas upravo nemamo pravosuđa, jer mesto pravde često se dešavaju najveće nepravde...Po ustavu trebalo je da se uvedu tri instance sudske, kao i u drugim pokrajinama naše države, ali na to nažalost niko i ne pomišlja. Najeklatantnije oličenje nepravde u Crnoj Gori-to vam je razlika ocenjivanja i odmeravanja kazne. Imate primera da Okružni sud osudi nekoga na večitu robiju, a Veliki sud ga pušta kao nevinog i obratno. Prema tome jedan od tih sudova mora biti diskvalifikovan za suđenje u opšte. Imamo još jedan slučaj dosta komplikovan, ali ipak jasan, gde su ljudi nevini ili kao svedoci osuđeni na robiju:
O teškoj nepravdi, nanijetom presudom dr Novici Radoviću i njegovim saborcima, osuđenim iz političkih razloga 1927. godine, pisao je i književnik, novinar i publicista Savić Marković Štedimlija
Za bratstvo Vlahoviće, iz kojega su nekolicina osuđenih, nema nikakvih dokaza da su učestvovali u izvršenju ubistava, nego su osuđeni kao svedoci. Ja vam mogu otvoreno reći da oni nisu učesnici u tim ubistvima više nego mi ovde. Zatim, zbog krvnih veza sa Kraljem Nikolom, podmetnuto je Dr. Novici Radoviću da je učestvovao u ubistvu nekolicine žandarma, u cilju da izmeni režim i povrati kralja Nikolu na presto...Kažem vam, to su čestiti ljudi i ne sposobni za takve zločine, a smeo bih primiti krivicu na sebe i ići na robiju, ako bi se našla jedna zainteresovana sudska komisija, koja bi njihove krivice ispitala, da su i najmanje krive.
Interes je pravde i naroda da se svi ovi ljudi što pre amnestiraju i puste kućama da produže miran život“[2].
Zahtjev za amnestiju dr Novice Radovića i drugova mu, saboraca, kao i svih političkih osuđenika, koji su odranije bili presuđeni i robijali u Zenici i drugim zatvorima, tražila je zvanično i Crnogorska stranka, kao i komunisti, odnosno, predstavnici i štampa onda ilegalne KPJ u Crnoj Gori, koji su se tada, što je bilo logično, pred režimom kamuflirali izdavajući, makar privremeno, svoj legalnu štampu, (ubrzo zabranjenu), a pritom ne odavajući javno i formalno svoj suštinski partijski identitet.
Legalano štampan list, kojeg su jula 1927, pokrenuli crnogorski komunisti zvao se „Radni narod“, (koji je, doduše, kritikovao crnogorske federaliste i emigransteke vođe zelenaša) je pisao o nepravdama i zločinima režima KSHS počinjenim u Crnoj Gori. To glasilo je, kao prvi komunistički list u Crnoj Gori, žestoko kritikovalo vladajući režim i zalagalo se za amnestiju crnogorskih političkih osuđenika u tzv. „odmetničkim procesima“. „Radni narod“ je 1927. godine, pisao o žrtvama velikosrpskog terora i stradanju Crnogoraca po zatvorima koji su osuđeni kao politički kriivci. Zalagao se za amnestiju i osuđenih zelenaških komita.
U jednom članku, pomenuti list je pisao o uslovima i za uspostavljanje eventualne izborne saradnje između komunista i političke stranke - Saveza zemljoradnika, pa se kao moguća zajednička platforma za to djelovanje predlaže, zapravo, ističu zahtjevi koji su preduslov za eventualnu njihovu predizbornu političku koalciju i to:
„Borba za samoopredjeljenje naroda u Crnoj Gori, amnestija svijeh političkijeh krivaca iz svijeh odmetničkih procesa, davanje naknade od srane države svijem popaljenijem, porušenijem i oštećenijem Crnogorcima od 1918. pa do danas; amnestiju i slobodan povraćaj kućama svijem odmetnicima, koji se još nalaze u šumi; da Savez zemljoradnika u Crnoj Gori prekine potpomaganje hegemonističko-šovinističke srpske politike“[3]
O teškoj nepravdi, nanijetom presudom dr Novici Radoviću i njegovim saborcima, osuđenim iz političkih razloga 1927. godine, pisao je i književnik, novinar i publicista Savić Marković Štedimlija u svojoj knjizi „Gorštačka krv“, objavljenoj 1928, koja je od režima odmah bila zabranjena i plijenjena. Štedimlija 1928. godine jasno i tačno piše:“Profesor Dr. Novica Ž. Radović, sin čestite i ugledne porodice Radovića iz Bjelopavlića, osuđen je na punu robiju i ako je dokazano nepobitnim faktima da nije učinio nikakvo kriminalno djelo. Optuživan je sa nekoliko drugova zbog ubijstava, koja su izvršena dok je još Crna Gora postojala kao suverena država. Čak, pod pretpostavkom da je i izvršio u to vrijeme kakav zločin, nije mogao biti osuđen, jer je to činio braneći postojeće zakone, a u borbi protiv onih koji ih nisu poštovali. To je bio dužan činiti kao Crnogorac sve do momenta kad bi ga Kralj razriježio obaveze pridržavanja zakletve da će životom braniti otadžbinu i njene interese.
Danas oni svi trunu po raznim kazamatima u našoj zemlji, osuđeni na robiju od 10 godina pa do doživotno, i to ne doživotno u smislu do dvadeset godina, nego doživotno-dok se živi. Oni će okovani, kao obični zločinci, po mračnim ćelijama, željni sunca i slobode, željni svega što je čovjeku potrebno-proslaviti, uz cvrkut tamničkih pacova i zveku sindžira, praznik desetogodišnjice Ujedinjenja!
Oće li ko imati snage da pomisli na njihovu sudbinu onog momenta kad fanfare i parade zatresu zemlju i vazduh na dan praznika“...
Osuda Dr Novice Radovića i njegovih drugova, kao i ostalih crnogorskih odmetnika, jeste i ostaje sramna mrlja na licu našeg pravosuđa, koje se time dovelo u položaj običnih policijskih vlasti onog vremena. Istorija će biti tek u stanju, kada se budu pokoljenja otresla subjektivnih utisaka, da procijeni koliki je grijeh učinjen prema nevinim ljudima, žrtvama svoje ispravnosti i ubjeđenja, ovim presudama“[4].
[1] Vidi o tome. „Politika“, Beograd, broj 9345, 24. Maj 1934, „Pomilovanje bivših crnogorskih odmetnika“, str. 4.
[2] „Novosti“, broj 2196 od 27. aprila 1928. godine.
[3] “Radni narod”, broj 2, Podgorica, 15. jula 1927, godina i dr Dimo Vujović, “Ujedinjenje Crne Gore i Srbije”, Titograd, 1962. str. 538.
[4] Savić Marković Štedimlija, „Gorštačka krv“, Beograd, 1928, str. 42.
