Jedna od najkompleksnijih botaničkih klasifikacija pripada citrusima. Ovi ukusni jesenji darovi morfološki spadaju u porodicu Rutacea, koja sadrži čak 150 rodova i oko 1.600 vrsta. Rod Citrus je poljoprivredno i ekonomski najvažniji i iz njega proilazi najveći broj kultivisanih vrsta.
Pored pomorandže, mandarine, limuna, limete, citrona, pomela, grejpfruta i brojnih drugih, važno mjesto u porodici koja obiluje bogatstvom C vitamina spada i fortunela, najmanja voćna vrsta među citrusima koja je dobro namučila botaničare.
Naime, početkom XIX vijeka, fortunela je prebačena u zaseban rod istoimenog naziva, nazvan u čast Roberta Fortunea, koji je predstavio Evropi. Ipak, noviji naučno-istraživački radovi favorizuju povratak klasifikacije fortunele u rod Citrus.
Inače, fortunelin pravi naziv je kumkvat, riječ koja potiče od kineskog izraza „kam kwat“, što u prevodu znači „zlatna pomorandža“.
Za razliku od ostalih agruma, fortunela se konzumira zajedno sa korom i prava je riznica hranljivih materija. Prepuna je vitamina C, B i E, bakra, cinka i magnezijuma. Takođe, fortunela sadrži i brojne fitonutrijente – flavonoide, karotenoide, fitosterole, askorbinsku kiselinu, eterično ulje. Svoju prepoznatljivu aromu duguje terpenima, prirodnim organskim jedinjenjima.
Fortunela ima brojne benefite po zdravlje onih koji je vole konzumirati. Djeluje antioksidativno i protivupalno, dok karotenoidi u plodu štite od UV zračenja. Interesantna činjenica je da jedan od karotenoida, beta-kriptoksantnin podstiče stvaranje „ćelija ubica“, odnosno najmanjih jedinica građe i funkcije živih bića koje su zaslužne za borbu protiv karcinoma.
Uživanje u ukusima fortunele ujedno pomaže i u održavanju nivoa holesterola u krvi, a limunska kiselina omogućava izbacivanje kamenca iz organizma. Ne smiju je zaobilaziti dijabetičari, jer je riječ o plodu koji može zasititi, ali je niskokaloričan i prepun važnim omega masnim kisjelinama, sabornicima u borbi protiv dijabetesa.
Zimzeleno stablo ili grm fortunele visok je od 2,5 metra do 4,5 metra. Njegov patuljasti rast omogućava uspješno uzgajanje fortunele u saksijama. Listovi su sjajni i lancetasti, jednostavne građe, karakteristični po brojnim tačkastim žlijezdama na naličju.
Cvjetovi fortunele podsjećaju na cvjetove ostalih agruma, bijeli su i šiljasti. Promjer ploda iznosi tek oko 2,5 centimentra i fizičkim karakteristikama zaista podsjeća na minijaturnu pomorandžu. Obavija ga tanka kora jarko narandžaste do žute boje, trpko-slatkog ukusa. Počinje da sazrijeva u oktobru, a plodove daje čak sve do marta.
Najmanja je od svih agruma, karakterišu je mesnati, slatki i jestivi egzokarp, redukovani mezokarp i kiseli endokarp. Bogat sadržaj eteričnih ulja, osim što doprinosi nutricionističkim svojstvima voća, daje mu prepoznatljiv i prijatan ukus, tj. aromu.
Životni vijek fortunele nakon berbe je u velikoj mjeri uslovljen njihovom visokom kvarljivošću u ambijentalnim uslovima, usljed visoke stope transpiracije koja dovodi do brzog opadanja čvrstoće i povećanja gubitka težine i smežuravanja ploda. Visok stepen propadanja ploda nakon berbe uslovljen je pojavom Penicillium digitatum i Penicillium italicum, uzročnicima zelene i plave plijesni.
Hladno skladištenje je efikasno sredstvo za produženje roka trajanja ovog voća, posebno kada se kombinuje sa tretmanima poslije berbe koji nisu sintetički fungicidi, koji odlažu rast patogena bez ostavljanja hemijskih ostataka na voću. Ovaj aspekt je veoma važan za bezbjednost potrošača.
Da se na tren vratimo u prošlost… Kumkvat se prvi put pojavljuje u kineskoj literaturi tokom XII vijeka. Kineski i japanski baštovani bili su fascinirali ovim minijaturnim plodovima, koji su često predstavljali centar ukrasnih bašti jer su posjetioce privlačili kako izgledom, tako i ukusom. Osim toga, iskusni i vrijedni uzgajivači poznavali su sposobnost fortunele da se prilagodi niskim temperaturama, što je od velikog značaja za uzgoj citrusa u predjelima gdje to klimatski nije moguće.
Koristili su plodove fortunele za liječenje upaljenog i bolnog grla, protiv kašlja, ali i kao prirodni slatkiš – preventiva brojnih oboljenja.
Granice azijskog kontinenta nije prešao sve do XIX vijeka, kada je škotski botaničar, Robert Fortune, natjerao Evropljane da se zaljube u ovaj agrum. Od tada, njihova popularnost je rasla toliko da se danas, osim svježe potrošnje, fortunela u velikoj mjeri koristi za pripremu džemova, kandiranih proizvoda, voća u rakiji, sirupa, likera, koktela, kao i za brojnu dekoraciju.
Plod fortunele predstavlja važan sastojak u brojnim profesionalnim kuhinjama, čineći neizostavan dio salata, mesnih i ribljih jela, ali i kolača i koktela. Predstavlja jedan od simbola grčkog ostrva Krit, gdje su uzgoj i prerada fortunele izuzetno napredni, te se osim proizvoda od masline, bogata lepeza proizvoda od fortunele može naći u svim prodajnim salonima poljoprivredno-prehrambenih proizvoda.
Nije svaki plod fortunele isti, iako nam se to možda čini. Onaj koji najčešće srećemo pripada sorti Nagami (jajasto-okrugao plod, izrazito narandžaste boje i kiselkastog ukusa). Osim ove, uzgaja se i sorta Marumi (okrugao plod slađeg ukusa). Sorta Meiwa ima deblju koru i veoma sladak ukus, pa je po tome još dobila naziv „desertna fortunela“.
Sigurno nijeste znali da je kumkvat imao važnu ulogu i hibridizaciji citrusa. Zahvaljujući inovativnim genetičarima, prekrasna biljka mirisnih cvjetova i malih jestivih plodova pod nazivom „limequat“ nastala je ukrštanjem limete i fortunele. Takođe, citrus „calamondin“ nastao je ukrštanjem kumkvata i mandarine, još poznata pod nazivom sobna mandarina, koja se ipak ne može konzumirati sa korom.
Koncept urbanih bašti postoji već nekoliko vjekova širom Evrope i svijeta, dok su određene zemlje urbane bašte uvele u nacionalne zakone i time natjerale brojna gradska naselja da ih moraju imati i održavati. Fortunela bi mogla biti važan dio urbanih bašti širom Crne Gore, zahvaljujući sposobnosti prilagođavanja brojnim klimatskim uslovima.
