Pod političko-ideološkim egidom i vođstvom crnogorskog Dvora kralja Nikole i Vlade iz egzila, na čelu sa Jovanom S. Plamencem, zelenaški komiti i ustanici u otadžbini borili su se za opstanak nezavisne crnogorske države i za poštovanje njenog punog suvereniteta i međunarodno-pravnog subjektiviteta.
Jedan dio njih (130 oficira i vojnika), crnogorskih slobodara, patriota i vitezova, došli su iz Italije jula 1919. godine u ekspediciji komandira Krsta Zrnova Popovića i borili se protiv srpskih okupatorskih trupa i vlasti. Najveći dio njih već je bio u domovini, u zemlji, i pridružili su se masovno zelenaškom ustaničkom pokretu i komitskim grupama, koje su vodili oficiri crnogorske vojske i kralja Nikole i borili se čvrsto i stradali za Pravo, Čast i Slobodu Crne Gore.
Komandir Dušan Stankov Vuković
Brojni od njih bili su potom uhapšeni, zatvoreni, isljeđivani, mučeni i suđeni od strane režima 1920. godine i kasnije, jer su bili protiv odluka koje je izglasala tzv. Podgorička skupština 13/26. novembra 1918. I zato jer su učestvovali u Božićnom ustanku 1919. i zatim ustaničkom, intenzivnom, pokretu i gerilskim akcijama, preduzimanim naročito tokom 1919. i 1920.
Bili su oni od strane vojske, žandarmerije, gonećih odreda KSHS ubijani ili ranjavani u borbi, hvatani od strane potjera režima ili su bili prinudno dovedeni u situaciju da se predaju premoćnim okupacionim vlastima. I na to su bili namorani usljed užasnih stradanja, mučenja, ucjena, prijetnji, progona i pogroma, koje su masovno preživljavale i doživljavale njihove porodice, bratstva, sela i plemena, koja su sistematski i planski paljena, pljačkana i uništavana od strane okupatorskih trupa i vlasti. Zatvori na Cetinju, u Podgorici, Nikšiću, Kolašinu, Baru i drugim gradovima i mjestima bili su prepuni crnogorskih slobodara, zelenaša, patriota, ustanika... O tome je pisala i sarajevska „Srpska riječ“, koja je kritikovala stanje u Crnoj Gori i postupanje organa nove vlasti. Kritikovala je teror u Crnoj Gori, navodeći da se bez sudskog rješenja zatvaraju ljudi i da provode u zatvoru dugo, a bez predavanja sudu. („Srpska riječ“, Sarajevo, broj 45. 5. mart 1920, članak „Iz Crne Gore“).
Vodili su herojsku i mučeničku borbu za Pravo, Čast, Slobodu i Nezavisnost Crne Gore, a protiv velikosrpske okupacije
Prema procjenama vojnih vlasti, u cetinjskom, barskom, kolašinskom, nikšićkom i andrijevačkom srezu krajem decembra 1919. imalo je 1.796 ustanika, „odmetnika“, kako ih je nazivao okupator.
U izvještaju povjerenika Vlade KSHS Ivana - Lole Pavićevića od 3. februara 1920, poslatom ministru unutrašnjih djela u Beogradu, navodi se da je od 4. decembra 1919. do 2. februara 1920. izbačeno iz stroja 420 crnogorskih ustanika, komita. Režim ih neprikladno naziva „odmetnicima“ itd.
U Izvještaju komandanta Zetske divizijske oblasti srbijanskog generala Miloša M. Mihailovića od 1. februara 1920. navodi se da se „gonjenje odmetnika najintezivnije produžava. Odmetnici počinju malaksavati, što najbolje svedoči jako predavanje i to iz družine Krsta Popovića i Dušana Vukovića, gde je do sada bio najjači. Danas se predalo: komandantu čevskog odreda: bivši Barjaktar Filip Krivokapić, sa celom svojom družinom od 56. odmetnika, svi iz Cuca, i još 4 odmetnika, svega 61 odmetnik“.
Komandir Savo Filipov Čelebić
U tom izvještaju nalazimo podatak da se 1. februara komandantu Nikšićkog gonećeg odreda predao jedan od najpoznatijih komitskih vođa pop Ljubomir-Ljubo Nikolić sa osam drugova. To znači da se 1. februara 1920. predalo okupacionim vlastima 70 boraca, i to:
iz komitske grupe barjaktara Filipa Krivokapića iz Cuca 61, i devetoro iz grupe popa Ljuba Nikolića iz Nikšića, zajedno sa svojim vođama.
Do početka februara 1920, Čevskom gonećem odredu predalo se još 11 crnogorskih komita, a Nikšićkom gonećem odredu četvoro komita, a neposredno prije toga, 30. januara 1920. godine, Čevskom gonećem odredu predalo se 13 crnogorskih gerilaca; Nikšićkom gonećem odredu jedan, dok su četvorica uhvaćena u borbi.
Komandant Zetske divizijske oblasti general Miloš M. Mihailović izvještava vlasti u Beogradu 2. februara 1920. godine da su se tog dana predali 20 crnogorskih komita iz Cuca komandantu Čevskog gonećeg odreda, a jedan komita komandantu Nikšićkog gonećeg odreda. Okupacioni general Mihailović sumira rezultate akcije protiv crnogorskih gerilaca, pa eksplicira da je vojna akcija protiv crnogorskih komita od 4. decembra 1919. do zaključno sa 2. februarom 1920. godine urodila plodom i da je: ubijen 21 crnogorski „odmetnik“, da je uhvaćeno 43, s oružjem odbjeglih regruta Nikšićkog bataljona 122, a da se predalo 235, svega 421 crnogorskih komita.
U izvještaju Komande Zetske divizijske oblasti, od 3. februara 1920. godine, navodi se podatak da se Čevskom gonećem odredu predalo šestoro komita, podgoričkom gonećem odredu dvoje komita, Nikšićkom gonećem odredu šestoro, od kojih je jedan kapetan crnogorske vojske Boško Ćetković. Ukupno 14 komita.
Gonećim odredima vojske 5. februara 1920. godine predao se crnogorski patriota i kapetan crnogorske vojske Simo Krivokapić, jedan od čuvenih komitskih vođa, sa tri svoja druga. Tada se Čevskom gonećem odredu predao jedan crnogorski komita, dok su četvorica uhvaćena, a Nikšićkom gonećem odredu predala su se dvojica komita, dok se 6. februara 1920. godine u Nikšićkom kraju predalo još dvoje crnogorskih gerilaca, a jedan je uhvaćen.
Silom prilika i brutalne represije se to zbivalo, ne dobrovoljno, već prinudnim putem. Prijethodno sam naveo neke od ključnih razloga zašto se to događalo.
Kapetan Vaso Krstov Marković
Komandi Zetskog gonećeg odreda 5. februara 1920. godine predalo se petoro komita, a komandi Nikšićkog gonećeg odreda troje komita i četvoro odbjeglih regruta. Povjerenik Beogradske Vlade za Crnu Goru Ivan -Lola Pavićević u šifrovanoj depeši sa Cetinja 10. februara 1920. godine izvještava Ministra unutrašnjih djela u Beogradu da se iz nikšićkog i kolašinskog okruga u periodu od 3. do 10. februara 1920. predalo vlastima i da je od vlasti uhvaćeno 76 crnogorskih komita.
Komandi Čevskog gonećeg odreda 10. februara 1920. u Cucama se predao gerilac, ustanik i patriota crnogorski Jovo Zvicer. Kapetan crnogorske vojske i komita Krsto Nj. Vujović iz Mikulića predao se na Cetinju. On je bio jedan od vođa komitskog pokreta na prostoru Katunske nahije.
Jedan od najpoznatijih ustaničkih i komitskih vođa s prostora Nikšića i okoline kapetan Ilija Damjanović (koji je kraće vrijeme bio primljen u vojsku Kraljevine SHS, ali je ubrzo napustio i pridružio se crnogorskom ustaničkom i komitskom pokretu i postao jedan od njegovih vođa) predao se 11. februara 1920. komandantu Nikšićkog gonećeg odreda. Istome se predao i komandir crnogorske vojske i komitski vođa Mato Todorović sa 11 komita.
Nošeni duhom časti, etike, patriotizma, slobode i otpora zlotvorima Crne Gore uspjeli su da razbiju zatvorske okove
Tokom februara 1920. godine u akciji protiv crnogorskih ustanika i komita uhvaćeni su i “privoljeni”, naćerani, na predaju: komandir crnogorske vojske Ibro Bulatović, jedan od vođa komita u kolašinskoj oblasti, te crnogorski oficir Luka Popović, jedan od komitskih vođa u Nikšićkom kraju.
U akcijama protiv crnogorskih ustanika i komita do 7. marta 1920, okupacione srpske vlasti postigle su sljedeće rezultate: ubijeno je 22 komita, crnogorskih borca za slobodu i državu Crnu Goru. Uhvaćeno i natjeramo na predaju njih 599, te, opet, uhvaćeno i natjerano na predaju 136 odbjeglih vojnika, koji su bili pod uticajem komitske agitacije i koji se od njih nijesu puno razlikovali. Dakle, ukupno 757 crnogorskih komita.
Srpske (srbijanske) okupacione trupe (pod firmom države KSHS) 15. februara 1920, sa bokokotorskog odsijeka, uhvatili su dvojicu crnogorska komita od kojih je jedan Krsto Kašćelan sa Njeguša. Tog dana se Čevskom gonećem odredu okupacionih vlasti, predalo devetoro komita, a Komandi Nikšićkog Odsjeka šestoro komita, dok su uhvaćena trojica ranije odbjeglih regruta.
Komandantu Čevskog gonećeg odreda 17. februara 1920. godine predalo se 15 crnogorskih komita iz Njeguša i dvojica komita iz Cuca, od kojih je jedan ranije bio stalni ordonans vrhovnog komandanta svih crnogorskih komita komandira Krsta Zrnova Popovića. Tog dana (17. februara 1920), komandi Nikšićkog gonećeg odreda predalo se dvoje crnogorskih gerilaca.
U izvještaju Komandanta Zetske divizijske oblasti KSHS generala Miloša Mihailovića od 19. februara 1920. kaže se da su se Nikšićkom gonećem odredu tog dana predala desetorica crnogorskih komita, od kojih su dvojica komitske vođe i to: poručnik crnogorske vojske Kosto Radović (inače, on je bio u rangu kapetana crnogorske vojske) iz Banjana i poručnik Ilija Kecojević iz Pive. Oni su bili znameniti borci, kao i ostali navedeni u ovom tekstu, oficiri, vojnici i komiti za Pravo, Čast i Slobodu Crne Gore.
Tada se Čevskom gonećem odredu predalo još petoro komita, u Boki Kotorskoj troje komita iz Cuca, a na Cetinju jedan komita. Komandant „Čevskog odreda za gonjenje odmetnika“ srbijanski pukovnik Stojan M. Popović (iz Varvarina, Srbija), u izvještaju komandantu Zetske divizijske oblasti 20. februara 1920. dostavlja spisak sa brojnim stanjem crnogorskih komita u čevskoj i njeguškoj oblasti, sa preciziranjem vođa komitskih grupa, pa zaključuje da je komita bilo 374, te da je od tog broja emigriralo u Italiju 84, da je uhvaćeno 234, a ubijeno sedmoro, te da se u šumi nalazi još 49 komita.
Komandantu cjelokupne žandarmerije u Beogradu, pukovnik u Crnoj Gori osvajačke i okupacione vojske i žandarmerije, Hurkijević s Cetinja piše u izvještaju od 23. februara 1920. da se toga dana sa svojim pristalicama predao vlastima na Cetinju jedan od ustaničkih i komitskih komitski vođa kapetan Đuro Kapičić (Kapa) iz Uganja, srez Cetinjski (Đuro Kapa je, inače, bio komandir/major crnogorske vojske i istaknuti patriota ratnik, ustanik i gerilac), sa 12 komita.
Istoga dana predao se u Nikšiću jedan od ustaničkih i komitskih vođa u Nikšićkom kraju, barjaktar crnogorski Nikola Perović. Većina uhapšenih prebačeni su potom u cetinjski zatvor, a jedan dio njih u nikšićki i druge zatvore.
Iz „Sudskog zatvora” na Cetinju 15. jula 1920. uspjelo je da pobjegne 58 crnogorskih rodoljuba, ustanika i komita, koji su bili ranije utamničeni od strane okupacionih srpskih vlasti. Nakon njihovog bjekstva vlasti su se dale u potragu, potjeru za njima.
Komandir Mato Todorović
Tada su iz Cetinjskog zatvora uspjeli da pobjegnu sljedeći crnogorski suverenisti, slobodari, stradalnici za Crnu Goru i viteški gerilci, koji su uspjeli da se hrabro oslobode okupacionih srpskih okova i tamnice: I to:
iz cucke opštine, sreza čevskog: Nikola Perović, Vaso Krivokapić, Golub Roganović, Petar Gardašević, Nikola Stevović, Radovan Roganović, Vaso Roganović, Vuko Perišić, Lazar Mijanović, Dušan Mijanović, Jošo Popović, Jagoš Krivokapić, Đoko Krivokapić, Jovan Krivokapić, Todor Krivokapić, Ćetko Banićević, Blagoje Zvicer, Jovo Zvicer, Mitar Marković, Mitar N. Marković; iz opštine zagaračke Andrija Raičević, iz opštine njeguške Dušan Vrbica i Milo Kašćelan; iz opštine konadžijske Andrija Paović, Pavle Kaluđerović, iz opštine Ljubotinjske Petar Knežević, iz opštine Kosijerske Periša Nikolin Adžić, iz opštine Župske (Župe Dobrske) Filip Jovićević, iz cucke opštine Miloš Z. Krivokapić, Filip Krivokapić, Mitar I. Krivokapić, Mitar Nj. Krivokapić, Mitar Perišić, iz opštine Konadžijske Milo Lipovina (on je iz Bjeloša); iz opštine Bjeličke, Andrija Vujić, Milutin Drašković, te Pavle Gardašević, iz opštine čevske, pa Marko Vujović, iz opštine bjeličke i Bjelice: Mihailo S. Vujović, Radovan Vujić, Jošo Vujić, Krsto Pravilović, Vuko Vujošević, Milan Milić; iz opštine cucke Mato Popović, Mašan Popović, Živko Popović; iz njeguške opštine Jovan Peraš; iz cucke opštine Lazar Jovanović, Dušan Krivokapić, Nikola Krivokapić, Jovan Živković, Pero Popović, Mitar J. Popović, Boško P. Popović, Baćo Đ. Popović, Ilija Krivokapić i Bajo Banićević.
Oni su uspjeli na silu, kako su onda jedino mogli i morali, što je prirodno, a nošeni duhom časti, etike, patriotizma, slobode i otpora zlotvorima Crne Gore, da razbiju zatvorske okove, gvožđa, stražu i da „pobjegnu“, odnosno, da se oslobode iz srpskog osvajačkog i okupatorskog zatvora uvedenog na Cetinju još krajem 1918. To su uradili polovinom 1920. i nastavili da vode herojsku i mučeničku borbu za Pravo, Čast, Slobodu i Nezavisnost Crne Gore, a protiv velikosrpske okupacije i nasilne aneksije crnogorske države i ugnjetavanja crnogorskog naroda.
I prolazili su golgotu kasnije, kao i prije, boreći se, stradajući i vjerujući u sveti ideal, izražen u maksimi, zakletvi: Da je vječna Crna Gora!!!
