Iz prošlosti autokefalne Crnogorske crkve

Prvorazredni izvor kanonskog karaktera - Ustav Svetog Sinoda Crnogorske pravoslavne crkve od 30. decembra 1903. godine, u članu 1 i 2 izričito navodi autokefalnost Crnogorske pravoslavne crkve... U Ustavu Sv. Sinoda Crnogorske pravoslavne crkve (Pravoslavne crkve u Crnoj Gori) od 30. decembra 1903, Glava II, a u kojoj se govori o djelokrugu Sv. Sinoda, u članu 15, stav normira se lična, službena nadležnost Mitropolita »kao sinodskog predsjednika i kao poglavice autokefalne Crnogorske crkve«. I u Ustavu Knjaževine Crne Gore iz 1905, u aktu lex superior, sa stanovišta državnog prava (de jure imperi) bilo je normirano u članu 40 sljedeće: ”Državna vjera je u Crnoj Gori istočno-pravoslavna. Crnogorska je crkva autokefalna. Ona ne zavisi ni od koje strane Crkve, ali održava jedinstvo u dogmama s istočno pravoslavnom Vaseljenskom crkvom. Sve ostale priznate vjeroispovijesti slobodne su u Crnoj Gori”. 

Postojanje autokefalne Crnogorske pravoslavne crkve eksplicitno dokazuje sačuvana obimna arhivska dokumentacija. Iz nje ću ovom prilikom izdvojiti nekoliko svjedočanstava kojima olako mogu pobiti, kao obmanjivačke, sve konstrukcije kojima se hoće negirati postojanje Crnogorske pravoslavne crkve. Da je Crnogoraka pravoslavna crkva bila autokefalna govore i zapisi dr Gavrila Dožića. Naime, Gavrilo Dožić (1881-1950), episkop raško-prizrenski, episkop pećke eparhiije Crnogorske pravoslavne crkve i član njenog Svetog Sinoda, po ukidanju Crnogorske pravoslavne crkve, od 1920. do 1938. godine, bio je mitropolit crnogorsko-primorske eparhije Srpske pravoslavne crkve, kao i patrijarh Srpske patrijaršije u periodu od 1938 do 1950. godine. Takođe, 1910. godine mitropolit autokefalne Crnogorske pravoslavne crkve Mitrofan Ban slavio je značajan jubilej -25-godišnjicu arhijerejske službe. 

Primio je tada Mitrofan Ban brojne čestitke iz zemlje i iz inostranstva, a jednu od njih uputio mu je i dr Gavrilo Dožić iz Soluna. Dožić taj jubilej Mitrofana Bana komentariše ovako: »Meni bi bila dužnost ne smao moja skromnost da uzme učešća, već da budem inicijator i, u okolini u kojoj sam se nalazio, da i drugi izvrše ono što su bili prema tome znamenitom momentu u istoriji Crnogorske ckve« (Vidjeti o tome: »Spomenica o dvadesetpetogodišnjici arhijerejske službe njegovog Visokopreosvještenstva Mitropolita Crne Gore Mitrofana Bana«, Cetinje, 1911, štampano u Kraljevskoj crnogorskoj državnoj štampariji«)

Kralj Nikola je zborio da je Crnogorska pravoslavna crkva autokefalna. Tako je 1913. godine, kad je dr Gavrilo Dožić određen da bude episkop pećke eparhije Crnogorske pravoslavne crkve, kralj Nikola, tim povodom, rekao i ovo: »Gospodo, može li biti ljepšega dana za našu autokefalnu pravoslavnu crkvu od ovoga, u kome sa našega Cetinja spremamo, dr Gavrila Dožića, vrijednog sina zemlje ove na njegovu službu bogu i narodu«. (Vidjeti: »Glas Crnogorca« od 30. XI 1913, br. 55, kao i »Cjelokupna djela kralja Nikole I Petrovića Njegoša«, Cetinje 1969)

Mitropolit autokefalne Crnogorske pravoslave crkve u periodu od 1884 do 1920. godine, kada je nasilno ukinuta, bio je Mitrofan Ban (1841-1920). On je 1910. godine, u pismu, koje je zahvalnica na pozdravni govor kralja Nikoli, naveo i ovo: 

“Vaše Kraljevsko Visočanstvo, Premilostivi Gospodaru,

Četrdeset godina već je prošlo, od kako mi je velika sreća udio pala da stupim na službu Crnogorske crkve-na službu Vaše, Gospodaru, junačke države”. 

Član Svetog Sinoda Crnogorske pravoslavne crkve Kiril Mitrović (1867-1931), koji je 1909. postao episkop njene zahumsko-raške eparhije, je 6. aprila 1910. godine, u pozdravnom govoru upućenom Mitrofanu Banu istakao i ovo:

“Vaše Viskopreosveštenstvo, Visokodostojni gospodine Mitropolite!

Raduje se danas sveta pravoslavna Crnogorska crkva slaveći dvadestpetogodišnjicu revnosne službe Vaše Bogu, prijestolu i otadžbini, i prinosi toplo blagodarenje Božjem promislu, što Vas je sv. Blagoslovom svojim pratio na putu duge teške apostolske službe Vaše i udijelio da ona bude plodonosna i korisna sv. Božijoj crkvi”.

Protođakon Filip Radičević, dugogodišnji sekretar Mitroplije Crnogorske pravoslavne crkve, član njenog Svetog Sinoda od 1904. godine, uoficijelnom službenom časopisu crnogorskog Ministarstva prosvjete i crkvenih poslova-“Prosvjeti”, u radu “Pravoslavna crkva u Crnoj Gori”, “ objavljenom 1889. godine piše i ovo: “Pravoslavna naša crkva kao autokefalna, nezavisna je. Ona se kao takva odnosi prema Ruskom Sinodu, Carigardskoj i drugim patrijaršijama, kao i ostalim autokefalnim crkvama. Sve autokefalne pravoslavne crkve priznaju nezavisnost Crnogorske crkve, svagda joj dostavljaju događaje koji se u pojedinim crkvama zbivaju, na primjer, kad koji patrijarh dolazi na upravu svoje crkve”.

Posljednji autokefalni mitropolit Crnogorske pravoslavne crkve u doba nezavisne Knjaževine i Kraljevine Crne Gore bio je Mitrofan Ban. On je za crnogorskog mitropoplita kanonski rukopoložen u Rusiji 6. aprila 1885. godine u Isaklijevskoj Crkvi u Petrogradu od strane petrogradskog mitroplita Isidora i drugih članova Sv. Sinoda i svještenstva Ruske crkve, a u prisutstvu ruskog cara Aleksandra III Romanova. Tri dana ranije, u besjedi koju je održao u Svetom Sinodu u Petrogradu, između ostalog rekao je i ovo: “Vi, svjatjejši otci, promislom Božjom i željom moga premilostivoga gospodara knjaza Nikolaja rukovođeni, izvoliste smirenost moju izabrati za episkopa Crkve Crnogorske”. 

Kralj Nikola je zborio da je Crnogorska pravoslavna crkva autokefalna

Nakon hirotonije primio ga je 15. aprila 1885. godine car Aleksandar III. Prilikom susreta sa njim rekao mu je i ovo: “Meni je takođe drago što ste Vi rukopoloženi za episkopa u Rusiji. To pokazuje duhovnu vezu imeđu Ruske i Crnogorske crkve”. Ovo Mitrofan Ban detaljno opisuje u svojim memoarima. Nakon hirotonije Mitrofan Ban je 19. oktobra 1885. godine o tome obavijestio vaseljenskog carigradskog patrijarha Joakima IV u pismu, broj 356, u kojemu mu uz ostalo navodi: “Mi smo se iz Rusije povratili i u ime Božije zauzeli smo svetu katedru Mitropolije Autokefalne Crkve u bogoštićenom Knjaževstvu Crnogorskom na koju smo i Duhom Svetijem i pozvati”.

Godine 1910., Mitropolit Petrogradski Antonije u pismu Mitrofanu Banu, uz ostalo, piše: “bratski vas pozdravljam sa znamenitim jubilejem, izražavajući tople želje da Vašem Visokopreosveštenstvu pastironačenik Gospod Bog naš Isus Hristos udijeli dugi život u plodotvornoj službi Vašoj za dobro Crnogorske crkve”. A Vaseljenski patrijarh Joakim iz Carigrada 1910. godine piše Mitrofanu Banu, uz ostalo, i ovo: “Gospod neka podari bogate darove Vašem Visokopreosveštenstvu, svetoj Crnogorskoj crkvi, blagovjernom gospodaru i pobožnom narodu”. Srpska pravoslavna crkva i njen mitropolit Dimitrije Pavlović 1910. godine uputila je ovu čestitku Mitrofanu Banu: “Srpska crkva kao sestra i po vjeri i narodnosti dijeli radost Crnogorske crkve”. O tome piše “Glasnik Pravoslavne crkve u kraljevini Srbiji” od 15. aprila 1910. godine. Jerusalimska crkva je priznavala autokefalnost Crnogorske crkve, o čemu ilustrativno govori i pismo patrijarha Damijanosa poslato Mitrofanu Banu 25. decembra 1903. godine.

Mihailo Dožić iz Morače (1848-1914) postao je 1879. godine iguman Moračkog Manastira da bi ubrzo bio proizveden u čin crnogorskog arhimandrita. Godine 1908. postao je član Svetog Sinoda Crnogorske pravoslavne crkve. Arhimandrit Mihailo Dožić je zajedno sa popom Stankom Bulatovićem iz Kolašina 1910. godine povodom jubileja kojeg je slavio mitroplit Mitrofan Ban uputio pismo sljedeće sadržine:“Današnji dan Vašeg slavlja dvadesetpetogodišnjice kao poglavara svete Crngoorske crkve osobito proslavlja sveštenstvo i narod u svetoj obitelji manastira Morače. Tradicionalne veze Vašeg prebivanja među narodom ovog kraja ostaće na uspomenu najdaljim pokoljenjima. Neka da Svemogućida proslavimo i pedesetogišnjicu Vašeg slavnog rada, na korist svete crkve, Gospodara i Otadžbine”.

Iguman Leontije Ninković, nastojatelj Ostroškog manastira, od 1912. godine član Svetog Sinoda Crnogorske peravoslavne crkve i svještenik na Crnogorskom Dvoru kralja Nikole u zemlji i emigraciji (1916-1919) uputio je iz Nikšića 1910. godine, zajedno sa jeromonahom Danilom Labovićem i monahom Antonijem Miranovićem, čestitku u kojoj, uz ostalo, veli da je Mitrofan Ban hrabri junak sa sabljom u ruci na bojnom polju, pod barjakom uzvišenog Gospodara, te kao jerarhu “specijalno za Crnogorsku crkvu i sveštenstvo, najsrdačnije Vam čestitamo dvadesetpetogodišnjiocu svete uzvišene i revnosne arhipastirske službe Bogu, crkvi, Gospodaru i domovini”.

Sveti arhijerejski sinod Vaseljenske patrijaršije u Carigradu 19. III 1920. godine donio Odluku br. 2056, kojom daje blagoslov na prisajedinjenje Ujedinjenoj Srpskoj pravoslavnoj crkvi određenih eparhija, pa se, uz ostalo, kaže: „U granicama ovog Ujedinjenog Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca ušle su i autokefalne pravoslavne crkve, Karlovačka i Crnogorska, kao i dvije dalmatinske eparhije, Zadarska i Kotorska". Vaseljenska patrijaršija tim aktom „priznaje proglaseno ujedinjenje autokefalnih crkava Srpske, Crnogorske i Karlovacke, kao i dviju dalmatinskih eparhija" (Glasnik”, sužbeni list Srpske pravoslavne patrijaršije, br. 7, Beograd, 1(14) oktobra 1920, str. 99-100)

Proglašenje Srpske patrijarsije obavljeno je u Sremskim Karlovcima 12. (25) septembra 1920. godine. Ubrzo potom sastao se Arhijerejski sabor Srpske patrijarsije 15. (28) septembra 1920. godine, koji je donio odluku da se arhiepiskop beogradski i mitropolit Srbije Dimitrije Pavlović proglasio ipso jure prvim patrijarhom Srpske patrijaršije. U toj odluci, pored ostalog se kaže: „Slično tome postupalo se i kod osnivanja nacionalnih autokefalnih oblasti u svima pravoslavnim državama. Tako su uzdignute katedre na stupanj autokefalne arhiepiskopije u prestonim gradovima: Atini za crkvu u Kraljevini Grčkoj, u Beogradu za crkvu u Kraljevini Srbiji, na Cetinju za crkvu u Crnoj Gori, u Bukureštu za Rumuniju, u Sofiji za Bugarsku, a u Rusiji dignut je arhijerejski presto druge prestonice u Moskvi na stupanj patrijaršije". 

Crnogorski patriota, borac za slobodu i nezavisnost Crne Gore arhimandrit i rezervni komandir crnogorske vojske Nikodim Janjušević iz emigracije u Italiji je 1923 otišao u novi egzil-u SAD. Početkom marta 1923. godine stigao je u SAD. Boravio je tokom marta 1923. godine u Njujorku, a potom je 12. aprila 1923. godine stigao u Detroit. Održavao je vezu i prepisku i ostvatrivao susrete sa ruskim mitropolitom u Njujorku Platonom, te mitropolitom Grčke crkve Aleksandrom..Godine 1923. Nikodim Janjušević je službovao u Detroitu u SAD. Kao sveštenik Crnogorske pravoslavne crkve - “Sveti Vasilije Ostroški” koja se nalazila u Detriotu. Tu je on vršio Božju službu, krštenja, miropomazanja, držao liturgije i druge religiozne obrede. Bio je angažovan među crnogorskim političkim emigrantima. Njegovu djelatnost bilježili su sa posebnim pijetetom i pažnjom i emigrantski crnogorski listovi “Crnogorski glasnik”, koji je izlazio u Detroitu, i “Amerikanski glas Crnogorca” koji je izlazio u Čikagu.

Postoji sačuvan dokument koji govori o djelatnosti arhimandrita Nikodima Janjuševića u Sjedinjenim Američkim Državama, kao klirika Crnogorske pravoslavne crkve. Naime, sačuvana je Kršenica Iliije Baćevića, odnosno, “Izvod iz Protokola krštenih Pravoslavne Crnogorske crkve Sv. Vasilije Ostroški u Detroitu”, izdata u američkom gradu Detroitu 24. avgusta 1923. godine.       

U toj Kršenici stoji da je Ilija Baćević rođen 2. avgusta, a kršen i miropomazan 24. avgusta 1923. godine u Detroitu. U tome dokumentu kao roditelji kršenog navode se: otac Niko Baćević, “iz Ulcinja, Crna Gora” i majka Milica rođena Popović, “iz Ulcinja, Crna Gora”, oboje vjere “Pravoslavne”. U toj krštenici je navedeno da je Ilija Baćević bračno dijete. Ime krštenog kuma u tom dokumentu je Ilija Martinović “iz Bajica, Crna Gora”.           

Svještenik koji je izvršio Svetu tajnu, u tome dokumentu je rečeno, bio je arhimandrit Nikodim Janjušević, koji je svojeručnim potpisom jemčio i ovjerio originalnost pomenute Krštenice. 

Nikodim Janjušević je bio progonjen i ucijenjen od strane organa okupacionih vlasti. Na osnovu odluke Ministra unutrašnjih djela Kraljevine SHS, br. 25172, od 24. novembra 1922. godine, povećana je ucjena za Nikodima Janjuševića na 5.000 dinara (Vidjeti: AIIT, V1 – 33 /22). Na sve pozive na predaju Nikodim Janjušević nije se odazivao. Bio je oglašen za hajduka, ali je potjerama uspio da izbjegne. Emigrirao je u inostranstvo, iz kojega se vratio tek po dobijenoj amnestiji 1926.

Emigrantski crnogorski list “Amerikanski Glas Crnogorca”, zvanični organ “Saveza nezavisnih Crnogoraca” u Americi, koji je izlazio u Čikagu, godina II, broj 11, od 29. marta 1924. godine, na strani 1 i 2 objavljuje tekst, tj. pismo crnogorskih ustaničkih četovođa od 6. februara 1924. godine upućeno u Americi crnogorskom egzilantu poznatom i uglednom komiti i arhimandritu Crnogorske pravoslavne crkve - Nikodimu Janjuševiću. U tome pismu, kojeg objavljuje “Amerikanski Glas Crnogorca”, navodi se, između ostalog, da su na komitski zbor došli 600 crnogorskih gerilaca i dodaje: “Svi smo zakletvu položli jedan drugome da mira i spokojstva imati nećemo sve dokle dostojno i po Crnogorski ne osvetimo Sava Raspopovića sa društvom kao i mnoge druge, i dokle Crnu Goru od gedža ne oslobodimo, pa makar da ćemo i mi svi glave izgubiti.

E moj dragi Nikodime da ti je bilo viđeti kako su nam pričali oni koji su gledali, kako je srbijanska vojska i oficiri postupala sa Raspopovićem i njegovim društvom, sa mrtvim tijelima. Oči su im vadili, noseve su im osijecali bajonetima, utrobice su im vadili, lice svakome su nagrdili, svakome sa bajonetima tijelo isparali, tako su im tijela nagrdili od kako istorija ljudskoga čovječanstva na šaru zemaljskome pamti, niko niskim nije tako učinio kao što su oni sa Raspopovićem i njegovim društvom.

Pored ovoga ostale muke i pritisak na naš žalosni narod Crnogorski, to ti brate ne mogu nikako opisati velike strahote i grozne muke i takvi pritisak da niko nikuđ maknuti ne može; tako nije bilo ni u vrijeme cara Nerona i Dioklecijana kad su Hrišćane mučili i bacali lavovima”, kaže se u tome dokumentu i konstatuje da su arhimandritu Nikodimu Janjuševiću poslali slike Sava Raspopovića, Muja Bašovića i drugova, naglašavajući “da im jednom njihove sjenke poljubiš i opoješ svetu liturgiju i druga pjenija, pa makar ta služba bila i pod vedrim nebom”. 

U tome pismu navodi se da je arhimandrit Nikodim Janjušević crnogorske ustanike lično poznavao, da je sa njima četovao “kao prosti vojnik više od dvije godine kroz Crnu Goru. Znamo i to, da je tebe Savo i Marko Raspopovići i serdar Mujo Bašović pričasni kao lični pobratimi. Znamo da će te ova njihova slika kao i ovo pismo duboko potresti, žao tih je svijeh kao braću. A osobito pobratime, dobro nam vjeruj da ćemo ih dostojno osvetiti”, piše “Amerikanski Glas Crnogorca”.