Za zovu kažu da je biljka istine. A da li znate da je to oslikano i u čuvenoj bajci „U cara Trojana kozije uši“? Kada su djece napravila frule od stabljika zove, narasle iz rupe u kojoj je izrečena i zemljom zatrpana ta strašna tajna, začula se pjesma koja je svima otkrila kozje uši cara Trojana.
U Zapadnoj Evropi postoji poslovica koja govori o tome da pred zovinim grmom treba skinuti šešir, u znak poštovanja i divljenja, jer ona liječi desetinu bolesti i djeluje preventivno u pojavi stotine novih.
Iako na slovo „Z“, azbuka ljekovitog bilja počinje od nje.
Zova je, pored kamilice, jedna od najstarijih ljekovitih biljaka, o čijoj upotrebi svjedoče arheološka nalazišta koja datiraju iz bronzanog i kamenog doba. O njoj su pisali Teofrast, Diosokrid i Plinije Drugi,koji ističu široku primjenu zove u narodnoj medicini. U narodu je poznata i pod drugim, u našim krajevima manje poznatim sinonimima, kao što su: bazga, baz, baza, bazgovina, zovina, zovika i slično.
Hemijski sastav zove i dalje intrigira naučnike i istraživače širom svijeta, usljed bogatstva antocijanima, flavonolima, fenolnim kiselinama i protoantocijanidima. Zovine bobice su bogate antocijanima – jedinjenjima sa izraženim antioksidativnim dejstvom koja preventivno djeluju na pojavu slobodnih radikala i stvaranje novih krvnih sudova u tumorskom tkivu. Osim navedenih jedinjenja, zova je bogata jabučnom, valerijanskom i taninskom kiselinom, ali i solima kalijuma, gvožđa i kalcijuma, etarskim uljem, voskom, smolom i vitaminima A, B1, B2 i C.
Od svih vrsta zova, najbolje je opisana crna zova (Sambucus nigra), ali je i crvena zova (Sambucus racemosa) veoma interesantna kako za morfološka, tako i za biohemijska istraživanja. Ipak, crvena zova je toksična i ne treba je sakupljati i koristiti u proizvodnji prehrambenih namirnica.U ovom periodu godine se beru plodovi zove, upravo tokom septembra.
Budite pažljivi – cvjetovi se sakupljaju odsijecanjem čitavih cvasti, da bi se tek po sušenju odvojili od peteljki. Nemojte zaboraviti na ljekovitost unutrašnjeg dijela kore, koji se sakuplja tokom zimskog perioda mirovanja (oktobar, novembar, februar i mart).
Plantaže zove su još uvijek nepoznanica u Crnoj Gori, i uglavnom se iskorištava kao samonikla biljna vrsta, u slobodnoj vegetaciji. Zapravo, zovu je veoma jednostavno uzgajati. Jedino borba protiv korova zahtijeva trud i vrijeme, i neophodno je primjenjivati ručne metode uklanjanja neželjenih biljaka. Takođe, međuredna sadnja pokrovnog bilja takođe može pomoći.
Zova se odlično regeneriše nakon šumskih požara, jer njeno sjeme ostaje u zemlji, na dubini od 2 cm do 10 cm. Vatrena stihija stimuliše germinaciju sjemena, a takođe ne može pričiniti veću štetu korijenovom sistemu, koji se rasprostire duboko u zemljište.
Najbolji način razmnožavanja zove je upravo generativnim putem, tj. iz sjemena. Sjeme prenose ptice i ostala fauna, hraneći se ukusnim bobicama. Nevjerovatno zvuči, ali sjeme zove može da ostane vitalno i upotrebljivo čak i do 16 godina starosti.
Zova se može razmnožiti i iz reznica, ali je stepen uspješnosti manji. Obavezno je uzimanje reznice koja je zrela, tj. jednu godinu stara. Zova najbolje uspijeva na suncem okupanim područjima, na prilično vlažnim zemljištima, u blizini izvora vode. Može se naći na veoma različitim nadmorskim visinama, od 3 do 3000 metara.
Zova raste obično kao grm, ali može narasti i kao visoko drvo, od 3 pa do čak 10 metara visine. Specifična je kora stabla zove, koja je svijetlo smeđa u donjem dijelu, odnosno sivo bijela u gornjem dijelu, sa jedinstvenim brazdama i sitnim izbočinama, tzv. bradavicama. Listovi zove predstavljaju odlične deskriptore, odnosno po morfologiji lista je jednostavno utvrditi da je riječ o zovi.
Listovi su postavljeni nasuprot jedan drugom, nepravilno su perasti, sa jajastim, zašiljenim i tamno zelenim liskama. Cvjetovi zove su grupisani u štitaste cvasti, a boja im je karakteristično žućkasto bijela. Iz cvjetova se razvijaju male sočne bobice, koje su u početku zelene, a potom poprimaju crveno smeđu, a kasnije gotovo sjajnu crnu boju.
Čaj od listova i mladica zove koristi se za pospješivanje izlučivanja mokraće, nakupljene tečnosti u tijelu, za liječenje šećerne bolesti (u prevenciji protiv insulin rezistentnog dijabetesa), kao i za čišćenje i poboljšanje krvi. Čaj od cvjetova zove koristi se u liječenju prehlade, bronhitisa, kašlja, gripe, početne upale pluća, šarlaha, astme, ali i kod početne tuberkuloze i za olakšavanje simptoma svih reumatskih oboljenja.
Kora od grana i stabla zove koristi se za pripremanje čaja kojim se odstranjuju poteškoće kod mokrenja, smetnje u radu bubrega, te opstipaciju. Sok od svježih bobica zove koristi se u liječenju neuralgije, za umirenje stomačnih grčeva, kao i za poboljšanje cirkulacije krvi u organizmu. Posljednjih decenija, sve je češća upotreba ekstrakta zove ukozmetičkoj industriji, s obzirom da se pokazala veoma djelotvornom u borbi protiv hiperpigmentacije i pojave pjega.
Zova je izvrsna prehrana za životinje i predstavlja veoma poželjnu hranu za ovce i koze, ali i za brojne druge divlje životinje. Drvo zove je veoma tvrdo i od davnina se koristi u proizvodnji muzičkih instrumenata, ali i u proizvodnji drvenih češljeva i štapova.
Karakterističan je miris cvjetova zove, koji se i svježi mogu koristiti u ishrani, kao i za pripremu sirupa vrhunskog kvaliteta. Cvjetove preko noći potopimo u vodu, te drugi dan procijedimo i dodamo šećer i limunsku kiselinu, kada nastaje gusti sirup koji se razrjeđuje vodom.
Od bobice se priprema ukusan pekmez, savršena poslastica za nadolazeće hladne, zimske dane. Ovoneđeljna Crnogorska sofra predlaže da uživate u plodovima jeseni i probate ukusan sirup od zove, koji proizvodi porodica Pejanović iz crmničkog sela Limljani, prepoznati po „Ukusu i tradiciji“.
