Navršilo se 104 godine otkad je 1. decembra 1918, u kući i zadužbini Alekse Krsmanovića u Beogradu, regent Aleksandar Karađorđević proglasio stvaranje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, nove države koja je tokom čitavom svog trajanja (od 1929, dobila je novo ime - Kraljevina Jugoslavija, koja je 1941. u ratu doživjela slom i razbijena) bila tamnica i grobnica Crne Gore i crnogorskog naroda.
Nakon što je Kraljevina Srbija 1918, uz pomoć saveznika, izvršila okupaciju i nasilnu aneksiju Kraljevine Crne Gore, sprovođena je, na njenoj teritoriji, okrutnom prinudom, velikosrpska ideologija i politika etnocida i kulturocida nad Crnogorcima.
Brigadir Andrija Vidov Raičević
Poslije održavanja tzv. Podgoričke skupštine novembra 1918. i bespravne faktičke likvidacije državne suverenosti Crne Gore 1918, srpske okupacione vlasti su počinile masovne zločine. Između ostalog, pored mnogobrojnih ubistava i mučenja, uhapsile su, zatvorile, utamničile nekoliko hiljada uglednih Crnogoraca, među kojima i bivše ministre, generale i druge oficire crnogorske vojske, narodne poslanike, sveštenike, činovnike itd.
Službeni organ Kraljevine Crne Gore u egzilu Glas Crnogorca, Nej kod Pariza, br. 81 od 29. decembra 1919 - 5. januara 1920. godine, na strani 3 objavljuje “Spisak Crnogoraca, koje su srbijanske vlasti u Crnoj Gori odmah u početku zatvorile u Jusovači, podgoričkoj tamnici”. Radi se o spisku od 153 crnogorskih civilnih i uniformisanih ličnosti, koji su bili politički zatvorenici zato što su bili vjerni Crnogorskoj Državi, Domovini, Zastavi i Kruni.
Brigadir crnogorske vojske Andrija Vidov Raičević, jedan od vođa Božićnog ustanka protiv srpske okupacije i nasilne aneksije Crne Gore 1919, podnio je kad je stigao u Gaetu predsjedniku crnogorske kraljevske Vlade u emigraciji Jovanu Simonovom Plamenacu izvještaj o stanju u Crnoj Gori i u izbjegličkom crnogorskom kampu u Medovi 8. aprila 1919.
Evo tog Raičevićevog izvještaja Plamencu.
»Predsjedniku Ministarskog savjeta
Gospodinu Jovanu S. Plamencu – Pariz
Gospodine Predsjedniče,
Prekjuče sam stigao ovdje u Gajetu, usljed čega imam čast dati Vam u izvodu izvještaj kako slijedi:
Došao sam ovdje iz Medova sa prvom grupom Crnogorskih ustaša od 142 na broju; druga i treća grupa odmah će jedna za drugom slijediti. Do moga odlaska sa obale meduanske bilo nas je tamo svega 416 osoba, ali broj se svakodnevno povećavao. Malen je broj bolesnih; uopšte smo svi zdravi, a sa puno pouzdanja stalno u najvećem entuzijazmu.
Svi momci veseli i razdragani očekuju s nestrpljenjem dan ostvarenja naše pravedne stvari i ako ogorčeni na nebraću našu iz Šumadije, kojima je bila pružena naša bratska ruka u onim njihovim katastrofalnim danima, kada su gonjeni iz svoje domovine pribjegli u naš bratski i vrući zagrljaj te spasili živote svoje.
Kralj Nikola sa porodicom u egzilu u Francuskoj
Prema informacijama, koje sam primio u Medovo, današnje je stanje u našoj miloj otadžbini očajničko. Koruptivna vladavina srbijanska uz asistenciju domaćih izroda i agenata istim metodom prolongirana je; usljed čega svakodnevno raste broj izbjeglica (komita) po šumama, tako da se u okolini Nikšićkoj i Crmničko-Primorskoj i po ostalim mjestima i danas nalazi velika masa. Karakterističnije pak to što izbjegavaju u ove komite čak i oni, koji su zakletvu položili onima od kojih danas bježe.
Svi žandarmi Barski napustili su službu i odbjegli u komite.
Uzurpatorski način vladavine srbijanske, koji je već postigao svoju kulminaciju došao je najedanput, a to je prirodno, u sukob sa temperamentom i sentimentalnošću Crnogorskog naroda, što postoji danas kao glavni povod ovoj najnovijoj pojavi komita kod nas.
Kao što Vam je poznato, u kazamatima podgoričke tamnice nalazi se veliki broj naših, koji se, kako sam informisan svakodnevno povećava, sve od naših uglednijih ljudi. Narodu se ne dava nikakva pomoć. Izdavalo se nekakvo brašno prvijenstveno onima, koji su bili označeni kao naši protivnici, ali i to se moralo skoro po pijačnoj cijeni plaćati. U glavnome onamo nezadovoljstva protiv Šumadinaca rastu neprestano, otud broj naših pristalica u veliko se povećava, usljed čega spas i opstanak naroda našeg, zahtijevaju što skoriji naš odlazak u našu Domovinu.
Komandant Gaeta, 8. aprila 1919. god, General A. Raičević«. (Biblioteka Istorijskog Instituta u Podgorici, F –81, Dokumenta Jovana S. Plamenca)
Jovan S. Plamenac (u sredini) u Londonu 1920. godine
Beogradske vlasti nove države Kraljevine SHS, pod egidom Karađorđevića, su za komandanta svih oružanih trupa i snaga namijenjenih za gušenje, likvidaciju ustanka u Crnoj Gori postavile 1919. pukovnika Stojana M. Popovića. On je rođen u Srbiji, u Varvarinu, i bio je oficir u srpskoj vojsci.
Nije, dakle, bio Crnogorac ni u etničkom, ni u nacionalnom, ni u geografskom, teritorijalnom smislu. Pukovnik Stojan Popović je bio član terorističke srpske organizacije »Crna Ruka«. Svoju okrutnost on je ispoljio u »majskom prevratu« 1903. u Srbiji, kada je bio učesnik u ubistvu kralja Aleksandra Obrenovića i kraljice Drage. Stojan Popović je specijalne zadatke u oružanim obračunima obavljao i u Makedoniji i Albaniji.
U Crnoj Gori mu je bio povjeren zadatak da svim raspoloživim sredstvima i na sve načine slomi ustanički, gerilski, komitski pokret i učvrsti srpsku okupacionu, militarnu i političku vlast. Od svojih pretpostavljenih u hijerarhiji dobio je za to potpuno odriješene ruke. On je taj zadatak ostvarivao ubijajući i mučeći ljude, žene, đecu i starce, rušeći i paleći kuće i domove, pljačkajući imovinu, hapseći i zlostavljajući porodice ustanika i civilnog stanovništva.
Za slamanje otpora u cetinjskom području i šire pukovnik Stojan Popović obratio se nadleženim za ovlašćenja i instrukcije, pišući im 1. decembra 1919. godine ovo:
»Po mom mišljenju, ovaj se kraj-srez može umiriti samo represivnim mjerama i to prema cjelokupnom stanovništvu« (Dr Dimitrije-Dimo-Vujović, “Ujedinjenje Crne Gore i Srbije”, Titograd, 1962, str. 499).
Komandant Zetske divizijske oblasti general Miloš M. Mihailović je 22. decembra 1919. odgovorio Stojanu M. Popoviću: »Prema tome ja vam ostavljam slobodu u radu i izboru sredstava da se ovaj cilj postigne«. (Dr Dimitrije Dimo Vujović, c. d. str. 499).
Pukovnik Stojan Popović preduzeo je opresivne mjere nad crnogorskim narodom.
Naime, on je u cetinjskim selima Bokovo, Kosijeri i Đinovići, preduzimao sljedeće represivne mjere:
»1) od zalaska sunca zabranjen je izlazak iz kuće;
2) naređeno je hapšenje svih porodica iz kojih neko ima u šumi, kao i uzimanje u taoce 5-6 viđenijih ljudi;
3) niko ne može primiti ni kilograma brašna ili drugih namirnica;
4) zabranjenje polazak na Cetinje, na pazar ili na drugi posao, bez obzira da li neko ima propusnicu«. (Državni arhiv Crne Gore, Sresko načelstvo Cetinje, pov. br. 356, od 5. XI 1919 i Dr Dimitrije Dimo Vujović, c.d., str. 499).
U cilju izvršenja ove naredbe, na osnovu službenog izvještaja Sreskog načelstva Cetinje od 5. XII 1919, uhapšeno je 10 porodica sa 28 članova, od kojih devetoro đece od dva mjeseca do četiri godine i 17 žena. Odvedeno je u taoce 38 ljudi.
Potporučnik crnogorske vojske, ustanik, zelenaš, politički emigrant u Italiji, Mašo Niković je, u jednoj izjavi, datoj u Formiju 10. juna 1919, za čiju je istinitost jemčio svojim potpisom potporučnik Niko Niković, govorio o paljevini kuće crnogorskog komandira (od 1920. brigadira) Marka Vučerakovića iz Krnjica Crmnica), te o stradanju njegove porodice i ubistvu njegovog brata Blaža Vučerakovića.
Brigadir Marko Vučeraković
U toj izjavi, on konstatuje da su okupacione vlasti i domaći izrodi, renegati, u njihovoj službi »u reon naše opštine zapalili dvije kuće g. Kom. Marka Vučerakovića iz sela Krnjica sa cijelim pokućstvom, i sve pokretno im uništili i odveli za njihove svrhe. Srbijanski vlastodržci, pomoću crnogorskih izroda, i četovođa te izdajničke rulje... vođe pljačkaša, nasiljavali su mirno stanovništvo, sve one koji se nijesu mogli silom naćerati da se zakunu na vjernost, njihovom Petru od Srbije, strpali po njihovim zatvorima a sve im pokretno oduzeli i opljačkali.
I tom prilikom kad su zapalili kuće rečenog kom. Vučerakovića nijesu dozvolili Gospođi rečenog da obuje cipele nego su je čak i ozuli da ide bosa ukraj svojih dobara... i to, čak malo dijete od tri godine na sred opštine na Kameno-guvno htjeli su da ga zakolju kao jagnje, ali tom prilikom nijesu dali ostali opštinari. I toga momenta, kad su zapalili kuće rečenog Vučerakovića u odbrani svoje domovine i svojih opaljenih kuća poginuo je brat rečenog komandira Vučerakovića pok. Blažo Vučeraković. Isti je ostao četiri dana neukopat, pa čak peti dan su dozvolili da se ukopa ali ne pred crkvom, nego na isto mjesto đe je poginuo za višu uvjerenost«.
Crnogorski patrioti bili su prinuđeni da organizuju i izvode bjekstva iz tamnica. Iz Sudskog zatvora na Cetinju 15. jula 1920. uspjelo je da pobjegne 58 crnogorskih rodoljuba, ustanika i komita, koji su bili ranije utamničeni od strane okupacionih srpskih vlasti. Nakon njihovog bjekstva vlasti su se dale u potragu za njima. Tada su iz cetinjskog zatvora uspjeli da pobjegnu sljedeći crnogorski suverenisti i gerilci:
iz cucke opštine, sreza čevskog: Nikola Perović, Vaso Krivokapić, Golub Roganović, Petar Gardašević, Nikola Stevović, Radovan Roganović, Vaso Roganović, Vuko Perišić, Lazar Mijanović, Dušan Mijanović, Jošo Popović, Jagoš Krivokapić, Đoko Krivokapić, Jovan Krivokapić, Todor Krivokapić, Ćetko Banićević, Blagoje Zvicer, Jovo Zvicer, Mitar Marković, Mitar N. Marković;
iz opštine opštine zagaračke Andrija Raičević, iz opštine njeguške Dušan Vrbica i Milo Kašćelan, iz opštine konadžijske Andrija Paović, Pavle Kaluđerović,
iz opštine Ljubotinjske Petar Knežević, iz opštine Kosijerske Periša Nikolin Adžić, iz opštine Župske Filip Jovićević, iz cucke opštine, Miloš Z. Krivokapić, Filip Krivokapić, Mitar I. Krivokapić, Mitar Nj. Krivokapić, Mitar Perišić, iz opštine Konadžijske Milo Lipovina, iz opštine Bjeličke, Andrija Vujić, Milutin Drašković, te Pavle Gardašević, iz opštine čevske, Marko Vujović, a iz opštine bjeličke Mihailo S. Vujović, Radovan Vujić, Jošo Vujić, Krsto Pravilović, Vuko Vujošević, iz opštine cucke Milan Milić, Mato Popović, Mašan Popović, ŽivkoPopović, iz njeguške opštine Jovan Peraš,
iz cucke opštine Lazar Jovanović, Dušan Krivokapić, Nikola Krivokapić, Jovan Živković, Pero Popović, Mitar J. Popović, Boško P. Popović, Baćo Đ. Popović, Ilija Krivokapić i Bajo Banićević. (Citirano prema: Dr Šerbo Rastoder, »Skrivana strana istorije...«, Bar, 1997, dok. Br. 1314, Tom III, str. 1592-1594).
Srpski novinar i publicista Pantelija Jovović iz Beograda u predgovoru svoje knjige »Crnogorski političari- portreti«, koja je objavljana u Beogradu 1924, piše daje u Crnoj Gori »do 1921. godine već bilo popaljeno pet hiljada crnogorskih domova«. (Pantelija Jovović, “Crnogorski političari- Portreti”, Beograd, 1924, str. 3.
Tokom održavanja Đenovske konferencije 1922. ministar spoljnih poslova Kraljevine Crne Gore u egzilu dr Pero Đurov Šoć je u jednoj brošuri, čiji je autor prof. dr Prospero Fedoci, rektor Univerziteta u Đenovi, koja je korištena u svrhu pokretanja crnogorskog pitanja na toj konferenciji, napisao sljedeće:
Ministar Kraljevine Crne Gore u egizilu dr Pero Đurov Šoć
“Besmrtna Đenova imala je slavu da okupi „pobjednike, pobijeđene, neutralne, potlačene i tlačitelje” da bi se svi pogledali u oči i, najzad, da bi iz tog ambijenta mogle da se izdignu uzvišene riječi: izmirenje, bratstvo!
Crna Gora, koja je dobrovoljno žrtvovala polovinu svoje vojske i trećinu svog stanovništva u ratu za zajedničkustvar „saveznika i udruženih sila”, na dan pobjede postade njihovažrtva.
Nakon „neprijateljske” invazije došla je „saveznička” invazija od strane Srbije. Ova druga je bila strašnija. Od primirja u novembru 1918. Crna Gora u agoniji doziva u pomoć!Diplomatsko-finansijska grupa sprječava da se čuje njen glas. Jadna Srbija koja je svedena da bude njihov instrument! Jesu li ih zajednička opasnost i nemoć udružili?
Takva Srbija postaje krvnik Crne Gore koja se za nju žrtvovala. Usud: takva djelovanja Srbije bila su uvijek predznak njenih nesreća!
Crnogorska vlada poslala je u Đenovu delegaciju da zatraži poštovanje prava da učestvuje u radu Konferencije sa istim pravom kao i ostale države. Pored toga, tražili smo da evropska konferencija obaveže Srbiju da napusti Crnu Goru kako bi crnogorski narod bio svoj gospodar. Prvi utisak bio je: ovo je ekonomska konferencija. Zar su finansijska pitanja iznad prava i slobode? Nijeste jednini koji krvarite. Treba čekati...
U tom iščekivanju šta je prirodnije od toga da se obratite onima koji izdižu Pravo iznad svega? I kome bi trebalo da se obratim kompetentnijem od profesora međunarodnog prava, gospodina Fedocija, rektora Univerziteta u Đenovi.
Odgovor je bio njegova izvanredna studija o crnogorskom pitanju. Ona je iznijela osudu, potvrdila pravo Crne Gore, koje će, kako on kaže, neizbježno trijumfovati. Mnoge savremene istaknute ličnosti se sa time slažu. Bez nabrajanja plejade političara iz raznih zemalja, navedimo Gistava le Bona, čiji duh se, takođe, izdiže iznad prolazne politike kombinacija.
Riječ eminentnog naučnika čini čast njegovoj školi, njegovoj zemlji. Ona ukrašava Macinijev grob. Potvrđuje da Rim ne stari. Crnogorsko pitanje predstavlja veliki princip, kao takvo ono je nadohvat svjetske savjesti. To je garancija njegove pobjede.
Pravo je najveća sila. Hiljadugodišnja Crna Gora, prekaljena u svom mučeništvu, crpiće snagu da se održi iz svojih muka, svoje vjere i svog prava! Tako će doći do pobjede!
Neka svijetla misao sjajnog rektora nauči nečemu one koji rukovode, zaslijepljene junačkim djelima „saveznika i udruženih” i one koji već zaboravljaju da je barjak velikog rata bio: Pravo i Sloboda malih koliko i velikih naroda!
Toga se ne držimo! Istorija nas tome uči.
Dr Pero Šoć, ministar spoljnih poslova Crne Gore”.
Ovo je bila, ukratko i fragmentarno, priča o zlu koje je zadesilo Crnu Goru nakon donošenja odluke o njenom prisajedinjenju Srbiji na Podgoričkoj skupštini 26. XI 1918. i nakon proglašenja stvaranja Kraljevine SHS 1. XII 1918. godine.
