Komandir Todor M. Borozan o nasilnoj aneksiji Crne Gore 1918: Neljudska djela koja istorija crnogorskog naroda ne može zaboraviti

Todor Milov Borozan [1], rođen je 20. avgusta 1881. godine, u selu Bokovo, kod Cetinja, Riječka nahija. Bio je komandir (major) crnogorske vojske. Jedan je odorganizatora i prvaka Božićnog ustanka januara 1919. godine podignutog ZA PRAVO, ČAST I SLOBODU CRNE GORE. 

U ustaničkom pokušaju oslobađanja Cetinja od srpske vojske i bjelaša, na čelu četa ustanika iz Kosijera, Bokova i Đinovića nalazili su se oficiri crnogorske vojske kapetan Vukale Vuksanov Rajković i tadašnji poručnici Todor Milov Borozan i Mašan Milošev Borozan. 

Po slomu ustanka, crnogorski patriota i suverenista Todor Borozan je emigrirao u Italiju, u Gaetu iz koje se vraća jula 1919. godine, u ekspediciji čiji je vođa bio komandir Krsto Zrnov Popović, zajedno sa 69 oficira i 61 vojnikom, radi ponovnog podizanja crnogorskog naroda na ustanak protiv okupacije i nasilne aneksije Crne Gore izvršene od strane srpskih trupa, odnosno, vojske i njima potčinjenih bjelaša, ali i drugih oružanih formacija koje su bile pod komandom i upravom Srbije, a pod egidom nove države Kraljevine SHS, koja je bila drugo ime za proširenu Srbiju.

Komandir Krsto Zrnov Popović

Srpska (srbijanska) vojska i bjelaši zapalili su polovinom 1919. njegove dvije kuće na njegovom imanju između Dobroske ploče i Bokova. Borozan je bio jedan je od najčuvenijih crnogorskih komitskih vođa od jula 1919. do oktobra 1921. godine. Politički je emigrant u Italiji od oktobra 1920. do maja 1921. godine. Bio u oficirskom štabu crnogorske vojske u egzilu (Italija). 

Po povratku u Crnu Goru uhapšen je i zatvoren kao politički osuđenik 1921-1923. Suđeno mu je pred okružnim sudom na Cetinju juna 1923. godine[2] kao “političkom krivcu”. Po izlasku iz zatvora, agažovao se kao aktivni član Crnogorske stranke (federalista) od 1924. do 1944. Učesnik je Petrovdanskog Crnogorskog Sabora 12. jula 1941. godine na Cetinju, na kojemu je donijeta deklaracija o uspostavi “nezavisne Kraljevine Crne Gore” u uslovima italijanske vojne i civilne okupacije i pod italijanskim protektoratom. 

Od 1941. do 1944. godine pripadao je crnogorskom zelenaškom nacionalnom pokretu, koji je sarađivao sa Italijanima, a koji je htio vaspostavu nezavisne Crne Gore u uslovima njene strane vojne i civilne okupacije, što je bila zabluda da je to bilo moguće ostvariti. Tokom rata bio je u štabu generala (brigadira) Krsta Zrnova Popovića u sastavu Crnogorske nacionalne komande i njene Lovćenske brigade. Po oslobođenju Crne Gore od strane NOVOJ-a, uhapšen je od strane partizana i komunista i presudom Vojnog suda vojne oblasti II Udarnog Korpusa JNA na Cetinju 9. maja 1945. osuđen je na tri godine zatvora sa prinudnim radom i na gubitak građanskih prava u trajanju od pet godina zbog “saradnje sa okupatorom”. 

Iz zatvora je oslobođen 1946, nakon izdržane robije u trajanju godinu i četiri mjeseca, a sudskije rehabilitovan 15. avgusta 1955. odlukom Okružnog suda na Cetinju. U tački II Rješenja o sudskoj rehabilitaciji stoji da “se briše navedena osuda sa svim njenim pravnim posljedicama i imenovani se smatra neosuđivanim”. Umro je 1961. godine na Cetinju, đe je i sahranjen.

U tekstu koji slijedi prenosimo dio iz manuskripta memoara Todora Milova Borozana, u kojima on opisuje ljude i događaje, društvene procese i fenomene, te u kojima piše i o vremenu srpske (srbijanske) okupacije i nasilne aneksije Crne Gore 1918, odnosno, bespravnog prisajedinjenja Crne Gore Srbije i nasilnog svrgavanja kralja Nikole i dinastije Petrović Njegoš sa prijestola Crne Gore. 

Kralj Nikola

Memoari Todora Borozana nalaze nalaze u privatnom posjedu njegovih potomaka, koji su mi ih prije više od dvije decenije ustupili na korišćenje u naučne svrhe. 

 Oficir crnogorske vojske Todor Borozan, koji je bio vjeran Crnoj Gori i njenom suverenu kralju Nikoli, i oficirskoj zakletvi, u memoarima, u poglavlju pod naslovom “Dolazak na Bokovoiz ropstva do odlaska u komite X 1918. do IV 1919. godine“ piše, između ostaloga, i sljedeće:

»...U takvim uslovima: u obezglavljenu, iskrvavljenu, tužnu, gladnu, napaćenu i osiromašenu Crnu Goru novembra mjeseca 1918. godine stiže naoružana srbijanska vojska uz pratnju naših »predvodnika« (Crnogorci koji su se prodali srbijanskoj politici). Donijeli su sa sobom Krfsku deklaraciju i Solunsku rezoluciju. Po unaprijed dogovorenom planu srbijanske politike, pozvali su u Podgoricu one ljude koji su ranije imali veze sa »Bombaškom aferom« i Klubaškom partijom. Od ovih ljudi sastavili su takozvanu »Crnogorsku Veliku Skupštinu« ili kako su je još zvali »Veliku Narodnu Skupštinu«. Ta Skupština se sastala 13. novembra 1918. godine (po starom kalendaru) tj. 26. novembra 1918. godine po novom kalendaru i proglasila: 

1. Zbacivanje kralja. 

2. Progonstvo njega i njegove porodice i 

3. Konfiskaciju njegovih dobara. Ta je ista Skupština proglasila 

4. Ujedinjenje Crne Gore sa Srbijom i ostalim Jugoslovenskim zemljama u Državu Srba, Hrvata i Slovenaca.

Proglas ove skupštine odmah je objavljen, te se brzo pročuo po čitavoj Crnoj Gori. Poslije ovoga crnogorski narod se podijeli u dvije grupe: jedni bijehu za ujedinjenje sa Srbijom pod dinastijom Karađorđevića a drugi ostaše vjerni Crnoj Gori i kući Petrovića. One koji bjehu za dinastiju Karađorđevića – za tuđeg kralja – nazvaše »Bjelaši« a one koji ostaše vjerni Crnoj Gori i kući Petrovića nazvaše »Zelenaši«.

Crnogorska vojska u Gaeti

Na čelu bjelaša bili su (uglavnom) propali ili prognani crnogorski političari, i nešto školovanih mladića (uglavnom oni koji su se školovali po Beogradu i Srbiji), koji su se prodali Srbijancima i srbijanskim interesima. Pošto su prodali sebe naumili su da prodaju i svu Crnu Goru, pod formom ujedinjenja sa Srbijom. Ta politika imala je svoje korijene, još prije nego je Crna Gora postala Kraljevina.

Ovi »Vođe« (bjelaša) u zajednici sa »školovanim« mladićima, organizovaše grupe hajkača i bukača pod nazivom »Omladina«. Iz ove organizacije izdvajahu se pojedine grupe, koje pljačkaše i pališe kuće po crnogorskim selima, prebijaše i ubijaše poštene Crnogorce na razne načine i razuraše njihove familije. Ja ne mogu napisat ono što su oni radili. Oni su to napisali svojim neljudskim djelima, koja ne može zaboravit istorija crnogorskog naroda.

Jedan dio bivših crnogorskih oficira i vojnika, koji je preživio katastrofe od 1912. do 1919. godine ostali su dosljedne pristalice Crne Gore i kuće Petrovića. 

Naš Kralj i naša vlada bili su u inostranstvo. Nismo se imali kome obratit za savjet a sami smo malo znali o međunarodnoj situaciji i međunarodnim odnosima. Možete shvatiti da smo za vrijeme od dvije i po godine, koje smo proveli u austrijskim logorima, bili potpuno izolovani od svih aktuelnih događaja koji su se zbivali u svijetu. 

Od kad smo se vratili iz ropstva tj. od oktobra mjeseca 1918. godine, nismo mogli sagledat ni svoje domaće prilike a ne nešto drugo. Kakve su to tragedije bile u našim porodicama, vidi se iz onoga što sam rekao na početku, da pri povratku iz ropstva, nisam našao sedam članova svoje porodice - pomrli su – a takve i slične tragedije, pogodile su, mnoge familije bratstava crnogorskih, koje nijedne statistike nikad neće obradit. 

No da se vratim na novonastalu situaciju, koja je najviše iznenadila crnogorske oficire. Kad smo se malo pribrali i shvatili prilike, počeli smo se skupljati i međusobno razgovarati. 

Pitali smo se: Šta se ovo radi...? Šta ovo bi sa nama...? Mnoge nam stvari nisu bile jasne...?. Nismo znali, da li treba i šta treba preduzimati...?. Naši vojnici iz prošlih ratova upirali u nas oči i tražili odgovor i objašnjenja za ove postupke. Pitali su nas: Zašto pogibe toliki broj crnogorskih sinova od 1912. na svim bojištima, ako ne za Crnu Goru? Za čiji račun se borismo?

Ko nas sad vodi u ponovno ropstvo? Kome da robujemo? Šta mi to činimo...?

Viđali smo se na Cetinju, na Rijeci Crnojevića i u drugim gradovima, sa oficirima iz drugih Nahija i čuli da se svukuda postavljaju ista pitanja i da ono malo naroda što je ostalo, traži od nas istinska objašnjenja. Mi smo bili bez orjentacije, ali u našim srcima živjela je velika ljubav prema Crnoj Gori i kući Petrovića. 

Mi smo vjerovali u Boga i njegovu pravdu. Mi smo se nadali u razum velikih sila, koje ne bi trebale da pogaze čast i ponos naše zemlje i našeg naroda. Naš narod se oduvijek samo časno i pošteno branio od svih nasilnika koji su vjekovima na njega nasrtali. Mi nikad nismo bili osvajači. Mi smo od svojih djedova naučili, »... da bez ropstva sloboda cijene nema...«, zato nam je sloboda bili milija i draža od sopstvenog života, poslije svega onoga što smo preživjeli.

Nismo mogli da shvatimo da Srbijanci mogu zabranit našem kralju, povratak u svoju rođenu zemlju, sa kojom je vladao 55 godina i za koju se časno borio zajedno sa nama. Nismo mogli da se pomirimo da on treba negdje u tuđem svijetu da ostavi svoje stare kosti.

Nismo mogli da gledamo gdje se gazi crnogorski barjak na kom je bila državna kruna, pred kojim se zakleo svaki častan i pošten vojnik Crne Gore. Nismo mogli gledati valjanje naših starih kulturnih spomenika. Valjanje spomenika vojvode Mirka u Podgorici i drugih. Nismo mogli zamislit da je nestalo ime Crne Gore. Shvatili smo da je brisanjem imena crnogorskog, njen narod izgubio svoju slobodu i svoja časna prava.

Spomenica Božićnog ustanka

Još smo imali u glavi svježa sjećanja, na desetinu hiljada crnogorskih žrtava palih u prošlim ratovima za slobodu Crne Gore i njenog naroda. Boljela nas je Crna Gora. Boljelo nas je toliko palih crnogorskih sinova. Svi oni Crnogorci koji su osjećali taj bol, dogovore se da na Badnji dan 1919.godine pođu na Cetinje i pitaju tu novostvorenu upravu: Ko je ovlastio Podgoričku Skupštinu da se naziva crnogorska, kad je naša zvanična vlada, sa živim kraljem na čelu, još u inostranstvu? Ko je i zašto, našem kralju zabranio povratak u domovinu...? Ko je ovlastio tu skupštinu da piše ovakve proglase i po kom međunarodnom pravu to čine...?

U međuvremenu dok smo se mi dogovarali, obrazovana je prva Jugoslovenska vlada 20. XII 1918. godine koja izdade proglas: »Poredak i mir u zemlji«.

Nama ovo dobro i dođe, pošto mi nismo htjeli nikakav nemir, mi uradismo onako kako se dogovorismo. Krenusmo na Cetinje na Badnji dan 1919. godine. No kad se primakosmo Cetinju, srbijanski vojnici i naši izrodi, dočekaše nas kao najveće neprijatelje. Oni primijeniše svu ratnu vještinu. Prvo nas dočekaše ognjem iz topova sa šrapnelskim granatama, zatim mitraljeskom i puško-mitraljeskom brzom paljbom, te vojničkim brzometkama, sa kojima su raspolagale Jadranske trupe. Jadranske trupe bile su pod komandom pod-pukovnika Dragutina Milutinovića. Komandantu Jadranskih trupa i njegovoj vojsci, uz pripomoć naših plaćenika, nije bilo teško da nas razbije, ko svaku neorganizovanu i nenaoružanu masu. 

General Dragutin Milutinović, komandant okupacione srbijanske vojske

Neki od naših drugova su ranjeni, neki poginuli. Mi smo uzeli sa sobom ranjene i poginule drugove i povlačili se u okolna sela. Badnjake smo prilično okrvavili. Komandantu Dragutinu Milutinoviću, njegovim drugovima i vojnicima, u zajednici sa plaćenicima, nije bilo teško izvesti ovaj operativni zahvat (zadatak). Za ove operativne i druge zasluge u Crnoj Gori, dobio je unapređenje i velika odlikovanja. Kad je preminuo taj strateg i osvajač Crne Gore, beogradske novine su pisale o njegovim velikim ratnim zaslugama, koje je izvršio po Crnoj Gori. O tome neka piše, ako hoće, potomstvo Crne Gore.

Od tada je otpor – protiv takvog ujedinjenja Crne Gore sa Srbijom – pretvoren u oružani sukob. Pojedini oficiri sa manjim ili većim grupama, svojih vojnika iz prethodnih ratova, odbjegli su u šumu. Ti oficiri i vojnici bili su istovremeno i jednomišljenici, po pitanju Crne Gore i njenog kralja. Grupe koje su odbjegle u šumu nazvali su »komiti«. Kasnije su ih nazvali federalisti, koji su htjeli da obnove samostalnu Crnu Goru i da povrate na prijesto dinastiju Petrovića«.

(Nastaviće se...)